Układ hormonalny, a inaczej mówiąc dokrewny jest siecią gruczołów, które uwalniają hormony do krwiobiegu. Drogą krwionośną hormony docierają do narządów docelowych wpływając na wiele procesów takich jak czynność serca, wzrost tkanek czy zdolność przemiany kalorii w energię. Nawet najmniejsze wahania funkcjonowania gruczołów wydzielania wewnętrznego mogą prowadzić do zaburzenia równowagi hormonalnej.
Czym są zaburzenia hormonalne?
Zaburzenia hormonalne są efektem zachwiania równowagi hormonów, czyli związków chemicznych wydzielanych przez gruczoły dokrewne bądź tkanki układu hormonalnego. Do gruczołów wydzielania wewnętrznego zaliczamy: podwzgórze, przysadkę, szyszynkę, grasicę, tarczycę, przytarczyce, trzustkę, nadnercza, jajniki, jądra. Zaburzenia hormonalne są częstym zjawiskiem w okresie dojrzewania – część z nich jest przejściowa, niewymagająca leczenia, choć istnieją także poważne schorzenia w których niezbędne jest włączenie odpowiedniej terapii.
Objawy zaburzeń hormonalnych u dzieci i młodzieży
Najczęstszymi symptomami zaburzeń hormonalnych, które występują u dzieci i młodzieży są:
- zaburzenia wzrastania: niskorosłość, zahamowanie wzrastania, nadmierny wzrost;
- trądzik;
- przedwczesne dojrzewanie płciowe tj. przed ukończeniem 8. roku życia: powiększenie gruczołów sutkowych u dziewcząt, przedwczesne pojawienie się owłosienia łonowego, pachowego;
- opóźnione dojrzewanie płciowe – brak pierwszych symptomów dojrzewania po ukończeniu 13. roku życia;
- zaburzenia miesiączkowania u dziewcząt;
- nadmierne zmęczenie, senność;
- nadwaga, otyłość;
- zła tolerancja zimna lub ciepła;
- zaparcia lub biegunka;
- nadmierne owłosienie.
Przyczyny zaburzeń hormonalnych u dzieci i młodzieży
Zaburzenia hormonalne mogą wynikać z różnych przyczyn. U nastolatków są zazwyczaj efektem nieustabilizowanej gospodarki hormonalnej. Etapy przejściowe w życiu osobniczym, takie jak dojrzewanie związane są ze zmiennym zapotrzebowaniem na określone hormony. Gdy organizm nie nadąża za pokryciem tych potrzeb i wydziela zbyt mało hormonów mówimy o niedoczynności gruczołu. Z kolei nadmiar wydzielanych hormonów daje obraz nadczynności. Do innych przyczyn wahań poziomu hormonów możemy zaliczyć predyspozycje genetyczne, stres, ale także styl życia: nieprawidłową dietę z dużym spożyciem przetworzonej żywności, soli, cukrów prostych.
Najczęstsze zaburzenie hormonalne u młodzieży
Najczęściej spotykanym u młodzieży zaburzeniem hormonalnym jest trądzik. Jego częstość występowania w grupie nastolatków wynosi 50 – 95%. Jest to przewlekła choroba zapalna mieszków włosowych zależna od hormonów nadnerczowych – androgenów.
Ryc. 1. W warunkach fizjologicznych łój swobodnie wydostaje się przez otwarte ujście mieszka włosowego.
Źródło: https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/skora/73673,tradzik-mlodzienczy
Ryc. 2. Gdy dochodzi do zamknięcia ujścia mieszka włosowego odpływ łoju zostaje zablokowany, a łój gromadzi się w mieszku włosowym.
Źródło: https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/skora/73673,tradzik-mlodzienczy
Ryc. 3. Dochodzi do nadmiernego gromadzenia łoju w zamkniętym mieszku.
Źródło: https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/skora/73673,tradzik-mlodzienczy
Ryc. 4. Dołącza się stan zapalny oraz zakażenie bakteryjne.
Źródło: https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/skora/73673,tradzik-mlodzienczy
Zapamiętaj: Zaburzenia hormonalne mogą wynikać z różnych przyczyn. U nastolatków są zazwyczaj efektem nieustabilizowanej gospodarki hormonalnej.
Na nasilenie tego kłopotliwego, często wstydliwego problemu mają wpływ: zmiany hormonalne przed miesiączką, zespół policystycznych jajników, przyjmowanie leków, stosowanie niewłaściwych kosmetyków, które zatykają ujścia mieszków włosowych. Negatywny wpływ na stan skóry może mieć także stres. U części pogorszenie może wiązać się ze spożywaniem nadmiernych ilości produktów mlecznych, węglowodanów, rzadziej ostrych produktów. Większość pacjentów obserwuje polepszenie stanu skóry latem, choć wysoka temperatura powietrza, wilgotność i zwiększona potliwość mogą u niektórych nasilić zmiany chorobowe. Aktualnie uznaje się, że już najwcześniejsze objawy trądziku należy leczyć specjalistycznymi preparatami z racji niemożności przewidzenia, u których pacjentów dojdzie do bliznowacenia. Leczenie trądziku jest często wieloletnie, prowadzi je dermatolog. W terapii stosowane są leki miejscowe (antybiotyki, retinoidy, nadtlenek benzoilu, kwas azelainowy, kwas salicylowy, kwas glikolowy), leki ogólnoustrojowe (antybiotykoterapia doustna, izotretynoina) oraz fototerapia.
Zaburzenia hormonalne – brak miesiączki
Brak miesiączki u dziewcząt może być pierwotny, co oznacza, że miesiączka nigdy nie wystąpiła lub wtórny, czyli dziewczyna miesiączkowała, a następnie doszło do zatrzymania miesiączki. Do przyczyn pierwotnego braku miesiączki zaliczamy: dysgenezję gonad, hipoplazję jajników, wrodzony przerost nadnerczy, niewydolność podwzgórza, zespół Mayera-Rokitansky’ego-Küstera-Hausera, zaburzenia rozwoju płciowego, zespół braku wrażliwości na androgeny, zarośnięcie błony dziewiczej, guzy przysadki, karłowatość przysadkową. Wśród najczęstszych przyczyn wtórnego braku miesiączki wymienia się: czynnościową niewydolność podwzgórza, pourodzeniowy przerost nadnerczy, zarośnięcie macicy, zespół policystycznych jajników, pozapalne uszkodzenie okolicy podwzgórzowo-przysadkowej. Częstym efektem w postaci wtórnego braku miesiączki bądź zaburzeń miesiączkowania jest nadmierne odchudzanie, stosowanie restrykcyjnych diet, a także forsownych ćwiczeń. Nierzadko zdarza się, iż problem jest nie tylko ginekologiczny, dlatego oprócz pomocy ginekologa może być konieczna pomoc innych specjalistów takich jak endokrynolog, psycholog, dietetyk.
Zaburzenia hormonalne u nastolatków a tarczyca
Prawidłowe funkcjonowanie tarczycy ma istotny wpływ na właściwy rozwój psychofizyczny przez cały okres dojrzewania. Zaburzenia pracy tarczycy są częstym problemem wśród nastolatków. Najczęstszym schorzeniem tego gruczołu jest niedoczynność tarczycy na tle przewlekłego limfocytowego zapalenia typu Hashimoto. Jest to choroba o podłożu autoimmunologicznym, co oznacza, że dochodzi do nieprawidłowego, nadmiernego pobudzenia układu odpornościowego i powstania przeciwciał skierowanych przeciwko własnym tkankom, w tym wypadku – tarczycy. Powoduje to stopniowe niszczenie gruczołu i upośledzenie produkcji hormonów. Efektem tych zmian jest zmęczenie, senność, stałe uczucie zimna, zaparcia, sucha i łuszcząca się skóra, suche włosy, zaburzenia miesiączkowania, depresja. W przeciwieństwie do dorosłych niedoczynność tarczycy u nastolatków zwykle nie powoduje zwiększenia masy ciała.
Czy wiesz że: pomimo iż depresja rzadko kojarzona jest z pacjentami niepełnoletnimi, jest diagnozowana u 2% dzieci i 8% nastolatków? Wśród przyczyn wymienia się niewłaściwe działanie neuroprzekaźników w mózgu, ale także zaburzenia gospodarki hormonalnej. Depresja w każdym wieku wymaga specjalistycznego leczenia, gdyż nieleczona może się pogłębiać, a nawet doprowadzić do prób samobójczych.
Częstym objawem jest za to zahamowanie wzrostu i opóźnienie dojrzewania kośćca. Leczenie niedoczynności tarczycy polega na uzupełnianiu hormonów tarczycy, które przyjmuje się codziennie, do końca życia. Rzadziej występującym zaburzeniem funkcjonowania tarczycy u nastolatków jest nadczynność tarczycy. Jej najczęstszą przyczyną jest choroba Gravesa-Basedowa. Jest także choroba o podłożu autoimmunologicznym, jednak w tym wypadku przeciwciała zamiast niszczyć miąższ tarczycy stymulują gruczoł do produkcji hormonów. Wśród objawów sugerujących nadczynność tarczycy wymienia się: nerwowość i rozdrażnienie, problemy z koncentracją, drżenie rąk, uczucie gorąca, nadmierna potliwość, chudnięcie pomimo dobrego apetytu, biegunki, przyspieszenie pracy serca, uczucie kołatania serca, zaburzenia miesiączkowania, osłabienie siły mięśniowej. Nadczynność tarczycy może być efektywnie leczona przy pomocy leków przeciwtarczycowych, terapii jodem promieniotwórczym oraz tyreoidektomii (zabieg usunięcia gruczołu tarczowego). Zastosowanie dwóch ostatnich metod może skutkować rozwinięciem niedoczynności tarczycy, wymagającej stałego uzupełniania hormonów tarczycy.
Leczenie zaburzeń hormonalnych
Decyzję odnośnie wdrożenia leczenia zaburzeń hormonalnych u dzieci i młodzieży podejmuje endokrynolog dziecięcy, czasami po konsultacji z innymi specjalistami. W potwierdzeniu rozpoznania może być pomocne wykonanie badań pomocniczych: laboratoryjnych, obrazowych. Terapia może obejmować włączenie leczenia farmakologicznego, zmianę stylu życia, zmianę sposobu odżywiania, a czasami niezbędne jest leczenie operacyjne.
Większość zaburzeń hormonalnych wieku dziecięcego nie skutkuje problemami zdrowotnymi w przyszłości. Wszystko zależy od rodzaju zaburzenia, szybkiej diagnozy i włączenia odpowiedniego leczenia.