Miedź jest bardzo ważnym mikroelementem dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Dzienne zapotrzebowanie na ten pierwiastek wynosi 1-3 miligramów. Miedź pełni rolę kofaktora wielu enzymów, bierze udział w procesach odpornościowych, a także uczestniczy w syntezie kolagenu. Wpływa na prawidłowy rozwój układu nerwowego, wytwarzanie osłonek mielinowych oraz procesy neurotransmisji. Niedobór miedzi ma bardzo niekorzystny wpływ na nasze zdrowie. Równie szkodliwy, może być także nadmiar tego pierwiastka. Schorzeniem, w którym dochodzi do patologicznej akumulacji tego mikroelementu w różnych narządach jest choroba Wilsona. Czym jest choroba Wilsona i jak ją leczyć?
Co to jest choroba Wilsona?
Choroba Wilsona jest genetycznie uwarunkowanym zaburzeniem metabolizmu miedzi, prowadzącym do jej postępującego gromadzenia w tkankach, szczególnie w wątrobie i mózgu. Jest to spowodowane defektem białka transportującego miedź, zlokalizowanego w błonie hepatocytów – komórek wątroby. W przebiegu choroby Wilsona dochodzi do gromadzenia się miedzi w wątrobie, mózgu, nerkach i rogówce, co prowadzi do uszkodzenia tych narządów.
Występowanie choroby Wilsona szacowane jest na 1:30 000 osób. Pierwsze objawy choroby pojawiają się w dzieciństwie lub młodości, najczęściej w przedziale 5 – 40 lat, rzadko w wieku późniejszym. Z powodu niecharakterystycznych objawów rozpoznanie choroby często bywa opóźnione. Jest to niebezpieczne dla chorego, ponieważ nieleczona choroba Wilsona postępuje, powodując marskość wątroby, zaburzenia neurologiczne i psychiczne.
Objawy choroby Wilsona
Obraz kliniczny choroby Wilsona jest bardzo zróżnicowany, a początkowe objawy są często bagatelizowane przez pacjenta. Najczęstsze zwiastujące chorobę symptomy to: osłabienie, brak apetytu i ból brzucha. Objawy choroby Wilsona możemy podzielić na następujące, w zależności od zajętego narządu:
a). zmiany wątrobowe – u 50% chorych, częściej u dzieci i młodzieży płci żeńskiej:
- bezobjawowe zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych – AspAT (aminotransferazy asparaginianowej) i ALAT (aminotransferazy alaninowej);
- izolowane powiększenie wątroby lub śledziony;
- stłuszczenie wątroby;
- ostre lub przewlekłe zapalenie wątroby;
- marskość wątroby;
- ostra niewydolność wątroby – częściej u młodych kobiet, śmiertelność bez leczenia w tej jednostce chorobowej wynosi 95%.
b). zmiany neurologiczne – u 40% chorych, częściej w wieku 20-30 lat:
- sztywność kończyn – podobna do tej w chorobie Parkinsona;
- drżenie – grubofaliste, nieregularne ruchy proksymalnych (bliższych) części kończyn, określane jako “trzepotanie”;
- ataksja – zaburzenia koordynacji ruchów i problemy z utrzymaniem równowagi;
- dystonie – mimowolne ruchy mięśni, często o charakterze powtarzających się ruchów wykręcających, niekiedy z powstawaniem utrwalonych pozycji;
- zaburzenia mowy, ślinienie się, grymasy twarzy.
c). zmiany psychiczne – u 10% chorych:
- zaburzenia osobowości – kłopoty w szkole lub pracy, impulsywne zachowania;
- psychozy;
- zaburzenia afektywne (nastroju).
d). zmiany oczne:
- występowanie tzw. pierścienia Kaysera i Fleischera – są to złogi miedzi w rogówce (najbardziej zewnętrznej warstwie gałki ocznej), widoczne w badaniu okulistycznym lampą szczelinową jako złotobrązowe zabarwienie rąbka rogówki;
- zaćma – spowodowana gromadzeniem się miedzi pod torebką soczewki.
e). zmiany w innych narządach i układach:
- osteoporoza;
- zapalenie trzustki;
- kardiomiopatie (grupa chorób serca prowadzących do jego dysfunkcji) i zaburzenia rytmu serca – na skutek akumulacji miedzi w mięśniu sercowym;
- niepłodność, opóźnienie dojrzewania płciowego, brak miesiączki;
- niedoczynność tarczycy lub przytarczyc;
- niedokrwistość hemolityczna – nadmierne niszczenie i przedwczesny rozpad krwinek czerwonych.
Zapamiętaj: Niewystępowanie zmian ocznych nie wyklucza choroby Wilsona!
Należy zaznaczyć, że nie wszystkie spośród wyżej wymienionych objawów muszą wystąpić jednocześnie, aby stwierdzić u pacjenta chorobę Wilsona. Często prezentuje on objawy jedynie ze strony jednego układu, np. tylko zmiany neurologiczne lub symptomy uszkodzenia wątroby, a pozostałe objawy mogą rozwinąć się w późniejszym okresie trwania choroby.
Przyczyny choroby Wilsona
Objawy choroby Wilsona spowodowane są patologicznym gromadzeniem się miedzi w różnych narządach, gdyż nie jest ona wydalana z żółcią – tak jak ma to miejsce u zdrowych osób. Przyczyną choroby Wilsona jest genetycznie uwarunkowany defekt białka transportującego miedź, zlokalizowanego w błonie hepatocytów. Za defekt ten odpowiada mutacja genu ATP7B, kodującego przezbłonowy enzym- ATP-azę typu B transportującą miedź. Mutacja powoduje zaburzenie wiązania miedzi z apoceruloplazminą i jej wydzielania do żółci. W następstwie tego miedź gromadzi się w wątrobie oraz uwalnia do krwiobiegu i uszkadza inne narządy, zwłaszcza mózg, nerki i rogówkę.
Apoceruloplazmina, która nie wiąże się z miedzią, wydzielona do krwi jest niestabilna i ulega szybkiej degradacji- jej stężenie we krwi w chorobie Wilsona jest obniżone.
Enzym ATP-aza typu B poza wątrobą występuje także w mózgu i nerkach, co tłumaczy dużą akumulację miedzi w tych narządach.
*enzymy – związki chemiczne, zwykle białka, przyspieszające i umożliwiające zachodzenie różnorodnych przemian chemicznych w organizmach żywych
*apoceruloplazmina – białko produkowane w wątrobie, wiążące jony miedzi
Dziedziczenie choroby Wilsona
Choroba Wilsona jest dziedziczna w sposób autosomalny recesywny, co oznacza, że osoba musi odziedziczyć dwie zmienione kopie tego samego genu (po jednej kopii od każdego z rodziców), żeby wystąpiła choroba.
Czy wiesz że: pierwotna nazwa choroby, nadana przez jej odkrywcę Wilsona w 1912 roku, to zwyrodnienie wątrobowo-soczewkowe? Opisał on wówczas 4 chorych z marskością wątroby, ciężkimi zaburzeniami neurologicznymi i postępującym zwyrodnieniem soczewki oka.
Jeśli osoba odziedziczy jedną zmienioną kopię, a jedną prawidłową, to nie będzie prezentować objawów choroby, ale będzie jej nosicielem i będzie mogła przekazać chorobę swojemu potomstwu. Ryzyko odziedziczenia obu wadliwych kopii od obojga rodziców wynosi 25%, zaś ryzyko odziedziczenia tylko jednej nieprawidłowej kopii i bycia nosicielem – 50%. Istnieje 25% szans, że dziecko odziedziczy obie prawidłowe kopie genu – nie będzie dotknięte chorobą Wilsona ani nie będzie jej nosicielem. Odziedziczenie prawidłowego lub zmienionego genu, jest zjawiskiem losowym, a ryzyko pozostaje niezmienne dla każdej ciąży i jest takie same dla chłopców i dziewczynek.
Diagnostyka choroby Wilsona
Chorobę Wilsona można rozpoznać z bardzo wysokim prawdopodobieństwem, gdy stwierdza się równocześnie marskość wątroby, zaburzenia neurologiczne i pierścień Kaysera- Fleischera, a stężenie ceruloplazminy w surowicy jest obniżone i wynosi <0,1 g/l. Oba te kryteria spełnia jednak jedynie około 50% chorych, dlatego często koniecznie wykonanie jest innych badań dodatkowych, takich jak:
- oznaczenie dobowego wydalania miedzi z moczem- jest zwiększone;
- oznaczanie zawartości miedzi w bioptacie (wycinku tkanki) wątroby – rzadko wykonywane ze względu na swoją inwazyjność;
- badania genetyczne – analiza mutacji genu ATP7B.
W badaniach obrazowych, takich jak badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej (USG), tomografia komputerowa (TK) czy rezonans magnetyczny (MR) można wykryć zmiany narządowe, powstałe na skutek akumulacji miedzi – powiększenie wątroby, śledziony, cechy marskości wątroby, a także zmiany w mózgu. Badania diagnostyczne powinny być także przeprowadzone u krewnych I stopnia chorych na chorobę Wilsona.
Leczenie choroby Wilsona
Wczesne rozpoznanie choroby jest kluczowe – pozwala na rozpoczęcie leczenia, które łagodzi objawy oraz zapobiega powikłaniom i śmierci. W leczeniu choroby Wilsona wyróżniamy metody leczenia niefarmakologicznego, jak i farmakologicznego:
a). leczenie niefarmakologiczne
- abstynencja alkoholowa;
- unikanie pokarmów zawierających duże ilości miedzi, (np. orzechy, czekolada, soja, grzyby, wątróbka, małże).
b). leczenie farmakologiczne
U wszystkich chorych, także bezobjawowych, leczenie należy kontynuować przez całe życie- nie należy go przerywać bez istotnej przyczyny, nawet w czasie ciąży, ponieważ grozi to wystąpieniem ostrej niewydolności wątroby. W leczeniu stosuje się:
- leki chelatujące – wiążące miedź i wydalane przez nerki, takie jak penicylamina i trietylenotetramina. Normalizacja stężenia miedzi we krwi następuje po około 2-5 miesiącach ich stosowania;
- cynk – blokuje wchłanianie miedzi w jelitach, jest zalecany do przewlekłego leczenia podtrzymującego, a także u chorych bezobjawowych i nie tolerujących penicylaminy. Lek ten jest bezpieczny podczas ciąży i nie wymaga zmian w dawkowaniu.
U chorych, u których rozwinęła się ostra niewydolność wątroby w przebiegu choroby Wilsona, jedynym sposobem leczenia jest przeszczep wątroby. Także niewyrównana, zaawansowana marskość wątroby jest wskazaniem do transplantacji.
Choroba Wilsona a dieta
Dieta w chorobie Wilsona dotyczy ograniczenia spożycia miedzi. Wcześniej zdiagnozowana pozwala na normalne życie. W przypadku dzieci można stosować leki wiążące miedź, które uniemożliwiają jej odkładanie w wątrobie. Skoro dieta w chorobie Wilsona powinna opierać się na ograniczeniu tego pierwiastka należy pamiętać, że:
- w produktach pochodzenia zwierzęcego ilość miedzi wynosi ok. 50-250 mikrogramów na 100g produktu,
- w warzywach i owocach ok. 30 – 230 mikrogramów na 100g produktu.
Dużą ilość miedzi zawierają podroby, niektóre ryby, drożdże, sałata, pieczywo razowe i czekolada.
Choroba Wilsona jest uwarunkowanym genetycznie zaburzeniem metabolizmu miedzi, powodującym jej akumulację w różnych narządach, głównie w wątrobie, mózgu i rogówce. Początek objawów ma zwykle miejsce w dzieciństwie lub we wczesnej dorosłości, jednakowo często chorują mężczyźni i kobiety. Przyczyną schorzenia jest mutacja enzymu ATP-azy typu B, uczestniczącego w wydzielaniu miedzi do żółci. Choroba dziedziczona jest w sposób autosomalny recesywny. Objawy obejmują wiele narządów i układów, a w obrazie klinicznym dominuje uszkodzenie wątroby, objawy neurologiczne, okulistyczne oraz psychiatryczne. Leczenie choroby Wilsona obejmuje abstynencję alkoholową, unikanie pokarmów o dużej zawartości miedzi oraz farmakoterapię, za pomocą preparatów cynku i penicylaminy. Groźnym powikłaniem choroby, jest ostra niewydolność wątroby, która jest obarczona bardzo wysoką śmiertelnością. Jedynym sposobem leczenia w przypadku jej wystąpienia jest przeszczep wątroby.