Nazwa belladonna z języka włoskiego oznacza “piękna kobieta” co jest związane z pierwotnym zastosowaniem tej rośliny do rozszerzenia źrenic w celu uzyskania upiększającego efektu kosmetycznego. W czasach Imperium Rzymskiego, a nawet w średniowieczu była ona często używana do zatruwania strzał oraz sporządzania śmiertelnej trucizny. Z tego powodu Linneusz tworząc systematykę roślin nazwał ten krzew Atropa belladonna od Atroposa, który w mitologii był najstarszym z trzech Losów, który przecinał nić życia. Dziś wiemy, że zawiera ona atropinę, która ma wiele zastosowań we współczesnej medycynie. W jakim celu się ją stosuje?
Co to jest atropina?
Atropina jest alkaloidem, czyli związkiem chemicznym, pochodzenia roślinnego. Występuje ona naturalnie w pokrzyku wilczej jagodzie (Atropa belladonna), jak i innych roślinach z rodziny psiankowatych np. bieluniu dziędzierzawie (Datura stramonium). Atropina ma wiele korzystnych właściwości i jest stosowana jako lek. Ma ona działanie antycholinergiczne, czyli blokuje działanie acetylocholiny. Jest to ważny neuroprzekaźnik funkcjonujący w naszym układzie nerwowym, który warunkuje prawidłowe działanie połączeń nerwowych i odpowiada za przesyłania impulsów pomiędzy neuronami (komórkami nerwowymi). W niektórych jednostkach chorobowych, ta droga przekazu zostaje zaburzona, np. poprzez nadmierne wydzielanie acetylocholiny lub jej osłabione metabolizowanie, przez co jej stężenie w miejscu przekazywania impulsów jest za wysokie. W takich sytuacjach można wykorzystać atropinę. Ponadto, w niektórych sytuacjach, zablokowanie procesu przekaźnictwa impulsów jest porządane, gdyż możemy uzyskać chwilowe zniesienie automatycznej reakcji organizmu i bezpiecznie wykonać określone procedury medyczne. Atropina jest lekiem dostępnym na receptę. Występuje w postaci kropli do oczu oraz roztworu do wstrzykiwań, który podaje się domięśniowo lub dożylnie.
Działanie atropiny
Jak już wspomniałam atropina ma działanie antycholinergiczne, w wyniku którego ma wpływ na różne układy narządów. Dochodzi do przyspieszenia częstości pracy serca, zmniejszenia wydzielania łez, śliny, potu, gruczołów układu pokarmowego oraz śluzu w drogach oddechowych. Dodatkowo zwiotczeniu ulega mięśniówka oskrzeli, przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, moczowodów i pęcherza moczowego. Charakterystycznym działaniem atropiny jest również rozszerzenie źrenic, czego skutkiem jest światłowstręt i zwiększenie ciśnienia śródgałkowego. Ponadto zostaje zaburzona akomodacja, czyli zdolność oka do ostrego widzenia na różnych odległościach, co sprawia, że po zastosowaniu kropli z atropiną do oczu widzenie staje się nieostre.
Zastosowanie atropiny
Atropina stosowana jest w leczeniu bradykardii, czyli spowolnienia akcji serca. Lek ten stanowi antidotum w przypadku zatruć związkami fosfoorganicznymi, do których zaliczamy pestycydy i gazy bojowe takie jak soman, sarin, tabun i karbaminianami będącymi np. składnikami insektycydów. Co ciekawe atropina jest niezbędna przy badaniu okulistycznym. Dzięki użyciu atropiny w kroplach do oczu źrenica ulega rozszerzeniu i lekarz może dokładnie ocenić naczynia krwionośne oraz tarczę nerwu wzrokowego badając dno oka. Stosuje się ją również w celu dokładnej oceny refrakcji, czyli załamania światła w oku, dzięki czemu można rozpoznać wadę wzroku. Co ciekawe atropina rozkłada się w organizmie powoli. Efekt rozszerzenia źrenicy po jej podaniu do worka spojówkowego utrzymuje się od 7 do 14 dni. Dlatego w dzisiejszych czasach częściej używa się tropikamidu, czyli leku, który również ma działanie antycholinergiczne ale znacznie krótsze – od 4 do 6 godzin. Warto wiedzieć, że po zastosowaniu tych leków nie należy prowadzić samochodu, aż do ustąpienia rozszerzenia źrenicy ze względu na zaburzoną akomodację. Dodatkowo atropina jest stosowana pomocniczo dożylnie lub domięśniowo w kolce nerkowej i żółciowej ze względu na działanie rozluźniające mięśnie gładkie. Lek ten można również spotkać na sali operacyjnej. Jest podawany dożylnie bezpośrednio przed zabiegiem, ponieważ zapobiega wystąpieniu bradykardii, skurczowi oskrzeli, a ponadto zmniejsza wydzielanie śliny i ilość wydzieliny oskrzelowej. Co ciekawe atropina była wcześniej uwzględniona w międzynarodowych wytycznych dotyczących resuscytacji do stosowania w zatrzymaniu krążenia związanym z asystolią (brakiem czynności elektrycznej serca) i aktywnością elektryczną serca bez tętna (PEA). Jednak została z nich usunięta w 2010 roku, ze względu na brak dowodów jej skuteczności w tym przypadku.
Czy wiesz że: naukowcy z Rosji w 2018 roku wydali publikację na temat możliwości stosowania miejscowego atropiny w celu kontrolowania postępowania krótkowzroczności? Jednak niejednorodność przedstawionych danych nie prowadzi jeszcze do wniosku, że długotrwałe wkraplanie atropiny jest skuteczne w zapobieganiu progresji krótkowzroczności.
Działania niepożądane atropiny
Warto wiedzieć, że atropina nie działa wybiórczo i stosując ją nie uzyskamy pojedynczego efektu. Z tego powodu działania niepożądane atropiny wynikają z tego w jakim celu substancja ma zostać zastosowana. Jeśli wykorzystuje się ją jako lek rozkurczowy, to rozszerzenie źrenic i zmniejszenie wydzielania śluzu jest działaniem niepożądanym. Z drugiej strony jeśli efektem działania atropiny podanej do oka ma być rozszerzenie źrenicy to zwiotczenie mięśni gładkich przewodu pokarmowego jest skutkiem ubocznym, jednak jego częstość nie została przebadana. Dodatkowo po jej podaniu do worka spojówkowego może wystąpić podrażnienie i zaczerwienienie oczu, obrzęk powiek, pojawia się nadwrażliwość na jasne światło i zamazanie obrazu ze względu na zmniejszoną zdolność do akomodacji. Wywołanie zwiększenia częstości pracy serca jest oczekiwane u pacjentów z bradykardią. W tym przypadku działaniem niepożądanym może być np. zwiotczenie mięśni układu moczowego i trudności z oddawaniem moczu, czy mięśni układu pokarmowego i porażenie perystaltyki jelit. Zastosowanie atropiny może wywołać również reakcje alergiczne objawiające się m. in. pokrzywką, zaczerwienieniem skóry i podwyższeniem temperatury ciała. Warto zaznaczyć, że stosowanie atropiny razem z innymi lekami o takim samym mechanizmie działania np. trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi, lekami przeciwhistaminowymi, czy neuroleptykami stosowanymi np. w schizofrenii może nasilić efekty niepożądane.
Atropina – przeciwwskazania
Przeciwwskazaniem do zastosowania atropiny jest jaskra, która jest chorobą gdzie na skutek wysokiego ciśnienia w gałce ocznej dochodzi do stopniowego niszczenia nerwu wzrokowego. Jak już wiemy atropina powoduje wzrost ciśnienia śródgałkowego co mogłoby przyspieszyć ten proces i doprowadzić do ślepoty. Co ciekawe to działanie atropiny może zostać spotęgowane przez stosowanie jednocześnie innych leków takich jak glikokortykosteroidy, haloperidol czy blokery pompy protonowej. Łagodny przerost gruczołu krokowego również jest przeciwwskazaniem do zastosowania tej substancji. Ze względu na działanie zwiotczające mięśnie dróg moczowych mogłoby to spowodować zahamowanie wydalania moczu. Dodatkowo atropina przeciwwskazana jest w niedrożności porażennej jelit, ciężkim wrzodziejącym zapaleniu okrężnicy oraz w chorobach powodujących niedrożność przewodu pokarmowego. Jej działanie obniżające skurcz mięśni mogłoby nasilić te dolegliwości.
Zatrucie atropiną
Zatrucie atropina występuje głównie po spożyciu pokrzyku wilczej jagody lub nasion bielunia dziędzierzawy, a tylko bardzo rzadko w wyniku przypadkowego zażycia leków zawierających atropinę (np. kropli do oczu). Wywołuje to zespół antycholinergiczny. Charakterystycznymi objawami zatrucia są: zaczerwienienie twarzy, suchość śluzówek, trudności w połykaniu, przyspieszona akcja serca i bardzo szeroko otwarte źrenice. Po dużych dawkach pojawiają się dodatkowo hipertermia (w wyniku zahamowania wydzielania potu), stany pobudzenia, omamy i drgawki, po których następuje utrata przytomności, a nawet zgon na skutek porażenia ośrodka oddechowego. Jeśli leczenie zostanie podjęte wystarczająco wcześnie, rokowanie nawet przy ciężkim zatruciu jest bardzo dobre. Terapia polega na zastosowaniu m. in. metod obniżających temperaturę ciała np. chłodzenia, a także domięśniowego podania salicylanu fizostygminy, który jest antidotum w przypadku zatrucia atropiną. W przypadku stanów pobudzenia i drgawek stosuje się diazepam.
Zapamiętaj: Atropina ma działanie antycholinergiczne, w wyniku którego ma wpływ na różne układy narządów.
Atropina jest bardzo przydatnym lekiem używanym w medycynie od lat. Istnieją liczne doniesienia na temat liczby osób, którym uratowała ona życie odkąd zaczęto ją stosować. Szczególnie wykorzystywana jest w okulistyce, leczeniu bradykardii i zatruciach związkami fosforoorganicznymi. Działa natychmiastowo i jest stosunkowo bezpieczna jeśli zostanie użyta w dawce terapeutycznej.