Stawy są elementami układu mięśniowo-szkieletowego. Stanowią one połączenia między poszczególnymi kośćmi oraz umożliwiają ich przemieszczanie się względem siebie dzięki pracy mięśni. Ze względu na zakres ruchu, stawy możemy podzielić na nieruchome np. szwy czaszkowe, pozwalające na niewielki ruch np. spojenie łonowe obręczy miednicy oraz na te, które umożliwiają pełny ruch np. staw ramienny, łokciowy czy kolanowy. Te ostatnie występują najczęściej, a kości w nich połączone są więzadłami zbudowanymi z wytrzymałej tkanki łącznej, która odpowiada między innymi za stabilizację stawu podczas ruchu. Gdy dochodzi do ich rozluźnienia pojawia się wiotkość stawów. Czy zawsze jest to stan patologiczny? Jak się objawia i w jaki sposób możemy ją leczyć?
Co to jest wiotkość stawów?
Wiotkość stawów inaczej nazywana jest hipermobilnością, czyli ich nadmierną ruchomością, która przekracza normę dla danej osoby, biorąc pod uwagę wiek, płeć i pochodzenie etniczne. Maksymalny zakres ruchu stawu jest w pewnym stopniu ograniczony, co chroni go przed uszkodzeniami. Zależy on między innymi od sztywności jak i długości więzadeł, które warunkują prawidłowe ustawienie tego połączenia międzykostnego. Objawowa wiotkość stawów określana jest zespołem hipermobilności stawów. Wynika ona między innymi z zaburzeń w budowie tkanki łącznej tworzącej więzadła i torebkę stawową. Co więcej, często osłabienie mięśni wokół stawu może być również przyczyną tego zespołu. Wiotkość stawów najczęściej można zaobserwować m.in. w stawach kolanowych i skokowych ze względu na duże obciążenia, które one przenoszą.
Badania epidemiologiczne wykazały, że u 10-20% osób występuje hipermobilność stawów. Do tej grupy osób należą szczególnie dzieci, młodzież, Azjaci i mieszkańcy Afryki Zachodniej. Co ciekawe, kobiety mają na ogół luźniejsze stawy niż mężczyźni w każdym wieku. Dodatkowo przypuszcza się, że u sportowców wyczynowych wskaźnik ten może być znacznie wyższy biorąc pod uwagę zalety zwiększonej elastyczności stawów w sportach takich jak gimnastyka czy lekkoatletyka. Wiotkość w stawach obserwuje się również u muzyków i tancerzy. Badania wykazały, że skrzypkowie, fleciści i pianiści (w każdym wieku) z rozluźnionymi stawami palców odczuwają większe natężenie bólu niż rówieśnicy bez hipermobilności połączeń międzykostnych.
Objawy wiotkości stawów
Wiotkość stawów jest stosunkowo częstym zjawiskiem. Należy pamiętać, że nie u wszystkich pacjentów, u których ona występuje pojawiają się dodatkowe objawy poza samą nadmierną ruchomością stawów. Tylko około 3,3% kobiet i 0,6% mężczyzn mających wiotkość stawów cierpi na chroniczny ból, zmęczenie lub inne dolegliwości, które mogą wynikać również z innych problemów zdrowotnych. Dodatkowo uwagę może zwracać tkliwość, obrzęk, zaczerwienienie i deformacja wiotkich stawów, która może przypominać stany chorobowe takie jak reumatoidalne zapalenie stawów. Niektórzy pacjenci mają niewielkie niezapalne wysięki wynikające z podrażnienia chrząstek czy łąkotek w kolanach na skutek ich hipermobilności. Ból jest wynikiem powtarzającego się mikrourazu spowodowanego nieprawidłową ruchomością stawów. Często nasila się po wysiłku fizycznym.
Ryc.1: Budowa stawu
Czy wiesz że: podstawową skalą do oceny wiotkości stawów jest Zmodyfikowana Skala Beighton? W jej skład wchodzi pięć prostych czynności: przeprost w stawie łokciowym, bierne przygięcie kciuka do przedramienia, przeprost w stawach śródręczno paliczkowych, przeprost w stawie kolanowym czy położenie dłoni płasko na podłodze podczas skłonu w przód przy wyprostowanych kolanach. Ich pozytywne wykonanie jest odpowiednio punktowane. O hipermobilności stawów świadczy zdobycie ≥ 4 punktów na 9 możliwych.
Pacjenci z zespołem hipermobilności stawów mają tendencję do zmniejszonej masy mięśniowej i siły mięśni. Może to częściowo wynikać ze zwiększonej wiotkości ścięgien, które nie są w stanie przenosić siły wytwarzanej przez mięśnie. Dodatkowo, począwszy od dzieciństwa i wczesnej młodości, strach przed wywołaniem bólu i doznaniem urazu może prowadzić do obniżenia poziomu aktywności fizycznej, prowadząc ostatecznie do utraty kondycji i nietolerancji wysiłku. To może dodatkowo potęgować nadmierną ruchomość stawów prowadząc do ich niestabilności. Ponadto osoby, u których zaobserwowano wiotkość stawów nie mają dobrze rozwiniętej propriocepcji, czyli umiejętności oceny położenia poszczególnych części ciała, co jest niezbędne do utrzymania właściwej postawy. Luźne połączenia stawowe mogą być mniej stabilne i w związku z tym pacjenci są bardziej narażeni na urazy stawów, zwłaszcza kolan. Co więcej częściej występuje u nich przepuklina kręgosłupa szczególnie w odcinku lędźwiowym, która potocznie jest nazywana wypadnięciem dysku. U osób z wiotkością stawów często występują zwichnięcia stawu łokciowego. Dodatkowo może towarzyszyć im płaskostopie, koślawość kolan czy skrzywienie kręgosłupa. Co więcej u kobiet z zespołem hipermobilności stawów zaobserwowano nawet nieprawidłowości ginekologiczne wynikające z osłabienia mięśni dna miednicy, takie jak wypadanie macicy, czy nietrzymanie moczu. Wykazano również, że u osób z tym zespołem pojawiają się zaburzenia anatomiczne zarówno w górnym, jak i dolnym odcinku przewodu pokarmowego. Z tego powodu zwiększone jest między innymi ryzyko zaparć i przepukliny rozworu przełykowego.
Przyczyny wiotkości stawów
Wiotkość stawów nie w każdym przypadku jest stanem patologicznym. Zakres ruchomości połączeń międzykostnych można zwiększyć poprzez regularne treningi. Tancerze baletowi ćwiczą w celu osiągnięcia hipermobilności stawów, co pozwala im na wykonywanie rozmaitych figur stanowiących elementy ich sztuki tanecznej, gdzie niezbędna jest elastyczność. Dotyczy to również osób zajmujących się gimnastyką i akrobatyką. Należy jednak pamiętać, że pomimo pożądanej wiotkości stawów w tych dziedzinach, to stanowi ona predyspozycje do urazów, które często wiążą się z zakończeniem kariery. Podstawową przyczyną hipermobilności stawów jest wiotkość więzadeł, która determinuje maksymalny zakres ruchu. Badania z wykorzystaniem mikroskopowej oceny tych struktur u pacjentów dotkniętych tym zespołem, wykazały zmniejszoną grubość włókienek kolagenowych. Co więcej przypuszcza się, że osoby te mają nieprawidłowy stosunek kolagenu typu III do typu I. Kolagen typu I jest najczęściej występującym kolagenem w organizmie. Natomiast kolagen typu III, zlokalizowany głównie w narządach takich jak jelita, skóra i naczynia krwionośne i jest znacznie bardziej rozciągliwy.
Zapamiętaj: Badania epidemiologiczne wykazały, że u 10-20% osób występuje hipermobilność stawów.
Przyczyną wiotkości stawów mogą być również choroby, które nieodwracalnie niszczą włókna kolagenowe budujące więzadła, które zapewniają odpowiednią ruchomość stawów. Należą do nich między innymi: akromegalia, nadczynność przytarczyc, przewlekły alkoholizm i gorączka reumatyczna. Hipermobilność stawów może również wynikać z chorób genetycznych tkanki łącznej. Jedną z nich jest zespół Ehlersa-Danlosa, dla którego charakterystyczna jest nie tylko wiotkość ruchomych połączeń kostnych, ale również hiperelastyczna skóra. Spowodowany jest on nieprawidłowością budowy kolagenu. W zespole Marfana dochodzi natomiast do mutacji genu kodującego fibrylinę, która również stanowi ważny element budowy włókien elastycznych tkanki łącznej. Ze względu na to, że ta tkanka jest obecna w całym organizmie to proces chorobowy obejmuje, oprócz stawów, również inne narządy takie jak serce, naczynia krwionośne, czy oczy. Wiotkość stawów mogą towarzyszyć również zespołowi Downa i wrodzonej łamliwości kości (osteogenesis imperfecta), które również są chorobami dziedzicznymi.
Leczenie wiotkości stawów
Zwykle osoby, które mają hipermobilne stawy nie odczuwają żadnych niepokojących objawów, więc nie potrzebują leczenia. Jednak należy zgłosić się do lekarza jeśli pojawi się ból podczas i po ruchu, nagła zmiana wyglądu czy zmiana ruchomości w stawie. Utrzymanie sprawności fizycznej jest niezbędne do radzenia sobie z objawami zespołu hipermobilności stawów. Osłabienie mięśni sprzyja pogłębianiu się tych zaburzeń. Szczególną rolę odgrywają więc ćwiczenia wzmacniające mięśnie okołostawowe w celu ich stabilizacji. Wskazana jest jazda na rowerze i pływanie. W wodzie stawy są odciążone, co zmniejsza dolegliwości bólowe. Należy także pamiętać, że regularne treningi są ważne, ale przeciążenie może również prowadzić do kontuzji. Z tego powodu osoby dotknięte tym zespołem powinny zasięgnąć porady fizjoterapeuty lub lekarza w celu odpowiedniego doboru ćwiczeń. Warto wiedzieć, że nie powinno się wykonywać ćwiczeń rozciągających, które mogłyby dodatkowo zwiększać nadmierną ruchomość stawów. W przypadku silnego bólu można zastosować niesteroidowe leki przeciwzapalne. Jednak nie powinny one zastępować fizjoterapii i modyfikacji stylu życia. Pomocne mogą okazać się również masaże jak i zimne lub ciepłe okłady.
Wiotkość stawów u dzieci
Wiotkość stawów jest powszechnym zjawiskiem u dzieci, ponieważ ich tkanki łączne nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Wraz z wiekiem dochodzi do wzmocnienia i stabilizacji kolagenu w więzadłach w wyniku zwiększonego ilości połączeń między sąsiednimi cząsteczkami. Wiotkość stawów zwiększa się do maksimum w okresie dojrzewania, a następnie stopniowo zmniejsza się. Może ona prezentować różne obrazy kliniczne u młodych ludzi. Czasem może pojawiać się ból, jednak u większości osób z hipermobilnością stawów nie wystąpią poważne lub przewlekłe problemy mięśniowo-szkieletowe.
W badaniu przeprowadzonym przez naukowców z Houston stwierdzono hipermobilność u 34% ze 192 uczniów w wieku 5–19 lat, a aż 50% z nich miało bóle stawów w porównaniu z 20% w normalnej populacji. Warto pamiętać, że aktywność fizyczna jest ważna dla zdrowia i dobrego samopoczucia wszystkich dzieci, także tych z hipermobilnymi stawami. Należy zachować ostrożność podczas uprawiania sportów kontaktowych np. gra w piłkę ręczną i skakania na trampolinach, których należy unikać ze względu na zwiększone ryzyko urazu. Pływanie, pilates, jazda na rowerze czy spacery wpływają korzystnie na zwiększenie siły fizycznej i stabilności stawów.
Wiotkość stawów pozornie nie wydaje się zbyt dużym problemem. Zwłaszcza, że może ona w wielu przypadkach być zjawiskiem fizjologicznym i nie świadczyć o poważnej patologii. Jednak należy pamiętać, że to zwiększenie czynnej ruchomości stawów poza maksymalny ich zakres wiąże się z ryzykiem wystąpienia urazu. Może być również objawem choroby genetycznej. Osoby, u których w związku z nadmierną ruchomością stawów pojawiają się dolegliwości bólowe powinny zasięgnąć porady fizjoterapeuty lub lekarza w celu ich ograniczenia i ustalenia optymalnej metody leczenia.