Wszyscy zapewne dobrze pamiętamy postać detektywa Monka z serialu kryminalnego o tym samym tytule. Ten niesamowicie spostrzegawczy, ale i bardzo charakterystyczny bohater zmagał się z przypadłością zwaną nerwicą natręctw myślowych, która nieraz znacznie utrudniała mu życie. Czym więc jest to zaburzenie, w jaki sposób się objawia i na czym polega terapia?
Czym jest nerwica natręctw myślowych?
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD – Obsessive-Compulsive Disorder), zwane również nerwicą natręctw myślowych, jest to zaburzenie psychiczne, którego cechą charakterystyczną są nawracające, uporczywe myśli natrętne (obsesje) i/lub czynności przymusowe (kompulsje), utrzymujące się co najmniej przez 2 tygodnie. Choroba ta dotyka ok. 2,5% populacji i jest czwartym co do częstości występowania zaburzeniem psychicznym (po depresji, uzależnieniu od alkoholu i fobiach). Zapadalność na nerwicę natręctw jest mniej więcej taka sama wśród kobiet i mężczyzn.
Objawy nerwicy natręctw
Pierwsze objawy zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego u prawie połowy pacjentów pojawiają się w dzieciństwie lub okresie dojrzewania. Podstawowymi objawami, od których ta jednostka chorobowa wzięła swoją obecnie najczęściej stosowaną nazwę, są obsesje i kompulsje.
Obsesje, czyli inaczej myśli natrętne, są to uporczywie pojawiające się wbrew woli chorego myśli, wyobrażenia czy impulsy. Zazwyczaj są sprzeczne z wyznawanymi przez człowieka wartościami, stąd przeżywane są jako przykre i niechciane. Próby przeciwstawienia się myślom natrętnym są zazwyczaj bezskuteczne i wiążą się ze znacznym cierpieniem. Obsesje dotyczą najczęściej wyrządzenia krzywdy bliskim osobom, utrzymania porządku i symetrii w otoczeniu, czystości, zachowań agresywnych, bluźnierczych czy seksualnych oraz gromadzenia niepotrzebnych przedmiotów.
Kompulsje, zwane również czynnościami przymusowymi, są to zachowania stereotypowe, powtarzane w celu uniknięcia jakiegoś mało prawdopodobnego zagrożenia. Pacjent zwykle uznaje te czynności za pozbawione sensu i absurdalne, jednak próby opierania się kompulsjom prowadzą do silnego stresu, który redukuje dopiero zrealizowanie czynności przymusowej. Często pojawiają się one jako reakcja na myśli natrętne i mają zapobiegać ich dopełnieniu się. Przykładowo, jeśli obsesja dotyczy zranienia bliskiej osoby nożem, odpowiednią kompulsją jest chowanie noży w różnych, trudno dostępnych miejscach. Najczęstsze kompulsje to wielokrotne mycie rąk, sprawdzanie (zamknięcia drzwi, wyłączenia gazu w kuchence), upewnianie się poprzez zadawanie co chwilę tych samych pytań czy układanie przyborów na stole według odpowiedniego schematu. Kompulsje czasami przyjmują formę złożonych rytuałów.
Zarówno obsesje, jak i kompulsje wywołują u pacjentów bardzo silny stres, co w dłuższej perspektywie prowadzi do pojawienia się zaburzeń lękowych. Lęk towarzyszy praktycznie wszystkim osobom z OCD i często jest czynnikiem inicjującym pojawianie się głównych objawów zaburzenia. Warto również wspomnieć o niecharakterystycznych objawach, takich jak np. zaburzenia dermatologiczne, które mogą pojawiać się w efekcie wykonywania czynności przymusowych (w tym przypadku nadmiernego mycia rąk).
Współchorobowość
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne może być rozpoznawane jako osobna jednostka diagnostyczna, jednak podobne objawy mogą również pojawiać się w przebiegu innych chorób psychicznych. Badania naukowe dowodzą, że u min. 15% pacjentów ze schizofrenią występują cechy OCD i jest to zazwyczaj czynnik znacznie pogarszający rokowanie. Wystąpienie objawów nerwicy natręctw może również wyprzedzać o kilka lat pojawienie się pierwszych objawów schizofrenii. Również osoby cierpiące na depresję czy uzależnione od alkoholu mogą doświadczać różnego rodzaju obsesji czy kompulsji. Zaburzenia depresyjne same w sobie mogą być natomiast powikłaniem wieloletniego przebiegu OCD.
Przyczyny nerwicy natręctw
Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń psychicznych ciężko podać jedną konkretną przyczynę nerwicy natręctw. W piśmiennictwie psychiatrycznym występuje wiele teorii i modeli próbujących odpowiedzieć na to pytanie. Wielu naukowców postuluje główny udział genów w etiopatogenezie OCD. W rodzinach, w których już wcześniej występowało zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, ryzyko ponownego pojawienia się tej jednostki chorobowej jest zdecydowanie wyższe niż w populacji ogólnej. Według innych teorii odpowiedzialne za ujawnienie się nerwicy natręctw są specyficzne zmiany strukturalne i czynnościowe ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza w obrębie płatów czołowych lewej półkuli mózgu. Rolę w rozwinięciu się OCD mogą grać też zaburzenia neuroprzekaźnictwa, przede wszystkim w szlakach zaopatrywanych przez serotoninę, dopaminę czy kwas glutaminowy. Według psychologicznego modelu poznawczo-behawioralnego rozwój nerwicy natręctw polega na odbieraniu pewnych niechcianych myśli jako szczególnie zagrażających, co prowadzi do utrwalenia ich jako obsesji. Do danej obsesji mogą wtedy dołączyć zachowania kompulsywne mające na celu pozbycie się takiej myśli.
Leczenie nerwicy natręctw
Leczenie zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego może trwać przez całe życie chorego. Stosuje się zarówno farmakoterapię, jak i oddziaływania psychoterapeutyczne, zwłaszcza w nurcie poznawczo-behawioralnym. U osób dorosłych początkowo można stosować monoterapię jedną z wyżej wymienionych metod, natomiast leczeniem II rzutu jest leczenie skojarzone (farmako- i psychoterapia). W przypadku leczenia dzieci w I rzucie stosujemy psychoterapię, a w razie braku poprawy leczenie farmakologiczne.
Podstawowymi lekami stosowanymi u pacjentów z OCD są leki przeciwdepresyjne, podawane z reguły w wyższych dawkach niż przy zaburzeniach depresyjnych. Najczęściej są to klomipramina, sertralina, paroksetyna czy escitalopram. W celu wzmocnienia efektu działania leków przeciwdepresyjnych możemy je łączyć również niektórymi neuroleptykami, zarówno klasycznymi (jak haloperidol), jak i atypowymi (jak risperidon, olanzapina czy arypiprazol). Możliwe jest również równoległe stosowanie dwóch leków przeciwdepresyjnych naraz. Z innych specyfików warto wspomnieć o możliwości stosowania, w wybranych przypadkach, leków stabilizujących nastrój (karbamazepina, węglan litu), przeciwlękowych (klonazepam, buspiron) czy wpływających na stężenie kwasu glutaminowego w ośrodkowym układzie nerwowym (memantyna).
Przebieg zaburzenia
U zdecydowanej większość pacjentów z OCD występują zarówno obsesje, jak i kompulsje. U około 20% występują jedynie kompulsje, natomiast przebieg tego zaburzenia z obecnością wyłącznie obsesji należy do rzadkości. Jest to zaburzenie przewlekłe i jedynie u niewielkiego odsetka pacjentów obserwuje się przebieg nawrotowy z różnej długości okresami remisji. Jak już wspomniano, poważnym powikłaniem wieloletniego przebiegu OCD są zaburzenia depresyjne.
Czynniki rokownicze
Czynniki poprawiające rokowanie:
- dobra sytuacja społeczna i materialna chorego,
- przebieg choroby z okresami remisji,
- określony czynnik wywołujący OCD.
Czynniki rokujące niekorzystnie:
- wczesny początek wystąpienia objawów,
- pobyty w szpitalu psychiatrycznym,
- towarzyszące inne zaburzenia psychiczne (zaburzenia osobowości, objawy depresyjne),
- zaakceptowanie objawów OCD.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, zwane też nerwicą natręctw, jest to przewlekłe zaburzenie psychiczne charakteryzujące się występowaniem natrętnych myśli i czynności przymusowych – tzw. obsesji i kompulsji. W przebiegu schorzenia mogą również występować zaburzenia lękowe i objawy depresyjne. Ciężko wskazać konkretną przyczynę nerwicy natręctw, ale największą rolę wydają się spełniać czynniki genetyczne. Leczenie tego zaburzenia może trwać przez całe życie i tylko u niewielkiej części pacjentów udaje się uzyskać dłuższe okresy wolne od objawów.