Niepłodność w dzisiejszych czasach jest gwałtownie narastającym problemem, dotyczącym zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Szacuje się, że aż jedna na osiem par zmaga się z trudnościami w poczęciu pierwszego dziecka. Jednym z czynników niepłodności męskiej może być oligospermia. Jak objawia się oligospermia oraz jak się ją diagnozuje i leczy?
Co to jest oligospermia?
Oligospermia, inaczej nazywana także oligozoospermią, jest to termin określający zbyt małą liczbę plemników (męskich komórek rozrodczych) w 1 mililitrze nasienia (ejakulatu). Przyjmuje się, że o oligospermii mówimy, gdy liczba plemników w 1 mililitrze nasienia jest mniejsza niż 15 milionów. W warunkach fizjologicznych, u płodnych mężczyzn, w 1 mililitrze nasienia znajduje się od 15 do 250 milionów plemników.
Oligospermię możemy podzielić ze względu na stopień obniżenia liczby plemników w ejakulacie na:
- łagodną – gdy w 1 ml nasienia obecnych jest 10-15 milionów plemników;
- umiarkowaną – 5-10 milionów plemników w 1 ml nasienia;
- ciężką – gdy w 1 ml nasienia stwierdza się poniżej 5 milionów plemników.
Całkowity brak plemników w ejakulacie określamy mianem azoospermii. Warto podkreślić, że w wielu przypadkach oligospermia nie jest stanem stałym, lecz przejściowym, który po wyeliminowaniu odpowiednich czynników jak np. stan zapalny jąder, można odwrócić.
Zapamiętaj: Oligospermia jest zaburzeniem nie dającym żadnych specyficznych objawów - jedynym problemem możliwym do zaobserwowania przez mężczyznę są przedłużające się, bezskuteczne próby zajścia w ciążę przez jego partnerkę.
Oligospermia jest stanem prowadzącym do zaburzeń płodności męskiej. Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niepłodność definiuje się jako niemożność uzyskania spontanicznej ciąży w ciągu jednego roku, przez aktywną seksualnie, niestosującą antykoncepcji parę. Przyczyna niepłodności jest znajdowana po stronie mężczyzny u około 30- 40% par mających problem z zajściem w ciążę.
Oligospermia – objawy
Oligospermia jest zaburzeniem nie dającym żadnych specyficznych objawów – jedynym problemem możliwym do zaobserwowania przez mężczyznę są przedłużające się, bezskuteczne próby zajścia w ciążę przez jego partnerkę. Prawdopodobieństwo niedostatecznej liczby plemników w nasieniu jest szczególnie wysokie, jeżeli u partnerki zostały wykluczone zaburzenia płodności. Oligospermia jest jedną z najczęstszych przyczyn niepłodności męskiej, a żeby ją zdiagnozować, niezbędne jest przeprowadzenie badania nasienia, czyli seminogramu. Poza liczbą plemników w badaniu nasienia określane są:
- objętość nasienia;
- żywotność plemników;
- ruchliwość plemników;
- budowa (morfologia) plemników;
- pH nasienia, czyli jego stopień kwasowości/zasadowości;
- obecność leukocytów (białych krwinek) w ejakulacie.
Badanie nasienia zwykle ma charakter przesiewowy – nie można wyłącznie na jego podstawie postawić rozpoznania całkowitej niepłodności męskiej. Wynik seminogramu ukierunkowuje dalsze etapy diagnostyczne w celu wyjaśnienia przyczyny niepłodności pary i podjęcia skutecznego leczenia przyczynowego. Androlog w tym celu może zlecić pacjentowi różnorodne badania dodatkowe, takie jak:
- badanie ultrasonograficzne (USG) jąder;
- badania hormonalne – oznaczenia stężeń testosteronu, prolaktyny, hormonu luteinizującego oraz hormonu folikulotropowego;
- badania mikrobiologiczne przy podejrzewanej etiologii zapalnej oligospermii;
- badania genetyczne, jeśli za rozwój niewydolności jąder i oligospermii przypuszczalnie odpowiedzialne są zaburzenia genetyczne.
Należy podkreślić, że jednoczasowo z diagnostyką niepłodności u mężczyzny, powinny być prowadzone badania ginekologiczne u jego partnerki. Tylko takie postępowanie umożliwia skuteczne zdiagnozowanie przyczyny problemów z zajściem w ciążę i dokonanie wyboru odpowiedniego leczenia.
Oligospermia – przyczyny
Najogólniej przyczyny obniżonej liczby plemników w nasieniu można podzielić na 3 grupy:
a). przyczyny związane z upośledzoną produkcją plemników – na niewydolność jąder, skutkującą niedostateczną produkcją plemników może mieć wpływ bardzo wiele czynników, w tym:
- czynniki wrodzone: brak jąder – stan taki nazywamy anorchią, nieprawidłowa budowa (dysgenezja) jąder, wady genetyczne np. zespół Klinefeltera;
- czynniki nabyte: urazy jąder, skręt jądra – jest to nagłe, mechaniczne zaciśnięcie powrózka nasiennego, doprowadzającego krew do jądra. Powrózek nasienny tworzą naczynia krwionośne, nerwy i nasieniowód biegnące do jądra. Do skrętu powrózka nasiennego dochodzi najczęściej w wyniku urazu, a stan ten nieleczony może prowadzić do niedokrwienia, martwicy i nieodwracalnego obumarcia jądra,
- zmiany pozapalne w jądrach np. na skutek przebytej świnki,
- łagodne i złośliwe guzy jąder,
- żylaki powrózka nasiennego – patologiczne poszerzenia naczyń żylnych, otaczających jądro i nasieniowód. Na skutek dysfunkcji zastawek żylnych, w poszerzonych żyłach zbiera się krew, której odpływ jest utrudniony. Dużego stopnia żylaki powrózka nasiennego są częstą przyczyną niepłodności męskiej,
- choroby układowe, takie jak marskość wątroby czy niewydolność nerek – na skutek upośledzenia funkcji narządów odpowiedzialnych za metabolizowanie hormonów i przekształcanie ich do form nieaktywnych, dochodzi do szeregu dysfunkcji hormonalnych (m.in. hiperprolaktynemii lub niedoboru testosteronu), mogących skutkować oligospermią i obniżeniem płodności,
- czynniki egzogenne (środowiskowe), takie jak:
– leki, m.in. o działaniu cytotoksycznym (stosowane podczas chemioterapii w leczeniu nowotworów) oraz anabolicznym – wzrostowym (sterydy anaboliczne stosowane przez mężczyzn uprawiających kulturystykę)
– napromienianie jąder np. radioterapia stosowana w leczeniu niektórych guzów jąder;
– styl życia – siedzący tryb życia i wynikająca z niego otyłość, a także używki (papierosy, alkohol, narkotyki) wpływają negatywnie na proces produkcji plemników
– przegrzewanie jąder – badania naukowe wykazały, że zbyt wysoka temperatura wewnątrz worka mosznowego (w którym znajdują się jądra) bardzo negatywnie wpływa na proces spermatogenezy (tworzenia plemników). Przegrzewanie jąder powoduje obumieranie spermatocytów, czyli komórek prekursorowych plemników, co może skutkować obniżeniem liczby i jakości plemników w nasieniu. W warunkach fizjologicznych, temperatura panująca w worku mosznowym jest o około 3-4 stopnie Celsjusza niższa od temperatury reszty organizmu. Taki przedział temperatur jest optymalny do wydajnej produkcji plemników, a jego podwyższenie jest bardzo niekorzystne dla każdego mężczyzny, a zwłaszcza starającego się o potomstwo. Na przegrzanie jąder najbardziej narażeni są mężczyźni wykonujący pracę, w której długie godziny spędza się w pozycji siedzącej np. zawodowi kierowcy czy pracownicy biurowi. Negatywny wpływ na liczbę plemników wywiera także długotrwałe trzymanie laptopa na kolanach (w okolicy krocza) czy całodzienne noszenie telefonu komórkowego w kieszeni spodni, w pobliżu jąder (bezpośredni wpływ fal elektromagnetycznych emitowanych przez telefony komórkowe na jądra). Niekorzystne dla procesu spermatogenezy jest również noszenie obcisłej, nie przewiewnej bielizny, częste zażywanie gorących kąpieli i regularne korzystanie z sauny.
b). przyczyny związane z niedrożnością przewodów wyprowadzających nasienie:
- obustronny wrodzony brak nasieniowodów,
- niedrożność w wyniku przecięcia nasieniowodów (wazektomii),
- niedrożność nasieniowodów w przebiegu mukowiscydozy,
- obturacja nasieniowodów powstała jako powikłanie po operacjach naprawczych przepuklin pachwinowych,
- zmiany pozapalne np. po przebytej rzeżączce, upośledzające drożność nasieniowodów,
- torbiele nasieniowodów.
c). oligospermia idiopatyczna – u około 45% niepłodnych mężczyzn, w toku diagnostyki nie udaje się ustalić przyczyny leżącej u podłoża oligospermii.
Nie bez znaczenia jest także wiek mężczyzny – im jest on starszy, tym mniejsza jest liczba plemników w nasieniu oraz częściej są one nieprawidłowej budowy. Już po 34 roku życia zaczyna się obniżać ogólna liczba plemników, ich ruchliwość oraz całkowita objętość ejakulatu.
Oligospermia – leczenie
Specjalistami zajmującymi się diagnozowaniem i leczeniem oligospermii są androlodzy. Sposób leczenia oligospermii ściśle uzależniony jest od przyczyny, jaka wywołała obniżoną liczbę plemników w nasieniu. Metody terapeutyczne obejmują:
a). leczenie farmakologiczne:
- w przypadku infekcji jąder lub najądrzy (narządów przylegających bezpośrednio do jąder, odpowiedzialnych za odprowadzanie z jąder nasienia i jego magazynowanie) o etiologii bakteryjnej, mogącej skutkować wystąpieniem oligospermii, postępowaniem z wyboru jest wdrożenie antybiotykoterapii;
- jeżeli w toku diagnostycznym wykryto u pacjenta zaburzenia hormonalne np. niedobór testosteronu, odpowiednim postępowaniem jest wówczas substytucja hormonalna.
b). leczenie chirurgiczne – stosowane jest w przypadkach, gdy przyczyną oligospermii są żylaki powrózka nasiennego, wnętrostwo, skręt jądra lub niedrożność nasieniowodów. Leczenie operacyjne zwykle w krótkim czasie prowadzi do odwrócenia stanu oligospermii i przyczynia się do poprawy wydajności spermatogenezy.
Czy wiesz że: aspermatyzm jest to zaburzenie polegające na całkowitym braku wytrysku nasienia?
W przypadku oligospermii idiopatycznej, czyli o nieustalonej przyczynie, zalecana jest zmiana stylu życia. Proponuje się pacjentowi wyeliminowanie z diety produktów wysoko przetworzonych, bogatych w tłuszcze zwierzęce i cukry proste oraz dodanie do jadłospisu większej ilości warzyw i owoców. Niezwykle ważna jest również aktywność fizyczna i unikanie siedzącego trybu życia, gdyż jak już wspomniano ma on skrajnie negatywny wpływ na płodność. W oligospermii idiopatycznej proponuje się również wdrożenie suplementacji witamin i mikroelementów, takich jak cynk, selen, glutation, koenzym Q, witaminy E i C, które wykazują silne działanie antyoksydacyjne (niwelujące wolne rodniki). Substancje te przypuszczalnie poprawiają parametry nasienia, jednak aby ostatecznie określić ich korzystny wpływ na liczbę i jakość plemników, konieczne jest przeprowadzenie dalszych badań naukowych.
Jeżeli wyżej wymienione metody leczenia okazują się u danego pacjenta nieskuteczne, pary starające się o potomstwo mogą skorzystać z technik wspomaganego rozrodu, np. zapłodnienia in vitro. Wówczas, bezpośrednio do komórki jajowej pacjentki wprowadzany jest uprzednio wyselekcjonowany plemnik, co znacznie zwiększa szansę na zapłodnienie. Męska niepłodność jest istotnym i wciąż narastającym problemem, wpływającym negatywnie na psychikę i relacje pary starającej się o dziecko. Oligospermia nie przekreśla szans mężczyzny na zostanie ojcem, niemniej jednak nie należy jej lekceważyć i w przypadku jej wykrycia należy jak najszybciej podjąć leczenie.
Mężczyzna starający się o potomstwo musi pamiętać o ogromnej roli profilaktyki w zachowaniu prawidłowego poziomu płodności – powinien zadbać o swoją dietę, aktywność fizyczną, jakość snu oraz w jak największym stopniu unikać stresu. Jeżeli jest to możliwe, powinien unikać przegrzewania jąder i trzymania przedmiotów elektronicznych (laptopa, telefonu komórkowego) w ich okolicy, gdyż wykazano negatywny wpływ wysokich temperatur i fal elektromagnetycznych na proces produkcji plemników.