W ciągu całego swojego życia człowiek narażony jest na liczne, nie do końca zależne od niego sytuacje losowe. Z większością z nich udaje się poradzić bez przykrych konsekwencji. Istnieją jednak tzw. sytuacje ekstremalne, które przerastają możliwości „radzenia sobie” i mogą prowadzić do nieodwracalnych zmian w funkcjonowaniu psychicznym i społecznym człowieka. Możemy wtedy powiedzieć, że u danej osoby rozwinął się zespół stresu pourazowego.
Zespół stresu pourazowego
Zespół stresu pourazowego nazywany również w piśmiennictwie polskim „zaburzeniem stresowym pourazowym” lub w skrócie „zespołem PTSD” (od angielskiego skrótu Posttraumatic Stress Disorder) jest to zespół objawów psychopatologicznych ujawniających się w reakcji na narażenie na sytuację ekstremalnie przerażającą lub katastroficzną, np. wojnę czy klęskę żywiołową. Wpływ takiego zdarzenia na psychikę człowieka jest tak negatywny, że przekracza zdolności danej osoby do radzenia sobie i adaptacji do sytuacji.
Doświadczenia XX wieku pozwoliły zwrócić baczniejszą uwagę na zagadnienie zaburzeń psychicznych w odpowiedzi na stres. Ogrom tragedii i nieszczęść jakie przyniosła ze sobą II Wojna Światowa stał się paradoksalnie bogatym materiałem do badań nad reakcją ludzi na zdarzenia ekstremalne. W latach 60. ubiegłego wieku polscy psychiatrzy z Antonim Kępińskim na czele prowadzili badania nad kilkutysięczną grupą więźniów obozów koncentracyjnych. Zmiany psychofizyczne występujące u tych osób stały się podstawą do wprowadzenia terminu „zespół obozu koncentracyjnego”. W późniejszych latach naukowcy amerykańscy zajęli się badaniem stanu zdrowia psychicznego weteranów wojen koreańskiej i wietnamskiej. Mimo niektórych różnic w obu tych grupach zauważono wiele tożsamych objawów. Doprowadziło to badaczy do poszukiwania nowej kategorii diagnostycznej, która łączyłaby w sobie swoiste dla wszystkich grup zaburzenia. Przełomem stało się wprowadzenie w 1980 r. do III edycji amerykańskiej klasyfikacji DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) terminu zespół stresu pourazowego (PTSD).
Zespół stresu pourazowego – rozpoznanie
Zarówno amerykańska klasyfikacja DSM-IV (czwarta edycja), jak i obowiązująca w Polsce Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 za podstawowy warunek konieczny do rozpoznania PTSD zaliczają bezpośrednie narażenie lub bycie świadkiem szczególnie przerażającego i katastroficznego zdarzenia, urazu czy ekstremalnego stresora. Jest to tego rodzaju wydarzenie, które u niemal wszystkich osób je przeżywających wywołałoby ogromne cierpienie. Dodatkowo muszą występować jeszcze intensywne, ponowne przeżywanie traumatycznego zdarzenia, unikanie sytuacji przypominających uraz, a także psychiczne odrętwienie i nadmierne pobudzenie zarówno somatyczne, jak i mentalne. Klasyfikacja ICD-10 podaje ponadto, że objawy PTSD muszą pojawić się do 6. miesięcy od zadziałania stresora.
Zespół stresu pourazowego – przyczyny
Żeby dane zdarzenie mogło być uznane za przyczynę zespołu stresu pourazowego zazwyczaj powinno wiązać się z zagrożeniem życia lub zdrowia. Główne sytuacje zapoczątkowujące PTSD to przede wszystkim udział w działaniach wojennych, pobyt w niewoli, tortury, przeżycie ataku terrorystycznego, gwałt czy brutalna przemoc, a także wypadki komunikacyjne. Również katastrofy naturalne, takie jak pożary, powodzie, tornada czy huragany mogą przyczynić się do rozwoju tego zaburzenia. Warto jednak pamiętać, że do PTSD może również prowadzić wiadomość o śmiertelnej chorobie czy przebycie trudnego porodu. Bycie świadkiem lub informacja o doświadczeniu groźnej sytuacji przez osobę bliską jest uznawane za możliwą przyczynę rozwoju PTSD.
Kobiety są bardziej narażone na rozwój PTSD niż mężczyźni. Ponadto wśród obu płci występują różnice jeśli chodzi o najczęstszą przyczynę tego zaburzenia. U kobiet są to katastrofy naturalne, a u mężczyzn bycie świadkiem zabójstwa lub znacznego okaleczenia osoby trzeciej. Wśród grup zawodowych najbardziej narażonych na doświadczenie PTSD są pracownicy służb ratunkowych, policjanci czy żołnierze. Rozpowszechnienie zespołu stresu pourazowego jest różne w zależności od regionu świata. Badania pokazują m.in. że obecnie ryzyko rozwoju PTSD największe jest w USA i Kanadzie, a najmniejsze w Europie i Australii. Niektórzy polscy badacze twierdzą, że zaburzenie stresowe pourazowe występuje w Polsce częściej niż w innych krajach i wiążą to z większą podatnością Polaków wynikającą z traumatycznych doświadczeń II Wojny Światowej.
Zespół stresu pourazowego – czynniki ryzyka i czynniki protekcyjne
Wystąpienie traumatycznego wydarzenia życiowego nie gwarantuje, że u osoby doznającej urazu rozwinie się zespół stresu pourazowego. W zależności od badania pełnoobjawowe zaburzenie rozwija się u 7 do 25% osób, warto więc zastanowić się nad cechami predysponującymi do niego. Jednym z podstawowych czynników ryzyka rozwoju PTSD są wcześniejsze narażenia na sytuacje stresowe, dodatni wywiad w kierunku zaburzeń psychicznych i niewielki iloraz inteligencji. Pacjenci z zaburzeniem osobowości typu borderline (chwiejna emocjonalnie), anankastycznego (inaczej obsesyjno-kompulsywnego) czy unikowego (lękowego) również mają zwiększone ryzyko rozwoju zespołu stresu pourazowego. Istnieje także podejrzenie genetycznej podatności, związanej z genem transportera serotoniny czy czynnością osi podwzgórze-przysadka-nadnercza. Według niektórych badań hiperkortyzolemia może stanowić czynnik ryzyka rozwoju PTSD. Oprócz czynników stricte genetycznych polscy badacze postulowali przekazywanie podatności na to zaburzenie na drodze wychowania i doświadczeń społecznych – wspomniane traumy historyczne.
Do czynników protekcyjnych należy bogata sieć kontaktów społecznych, ekstrawertyczna osobowość czy otrzymanie wsparcia psychicznego zarówno od bliskich, jak i od specjalistów bezpośrednio po zadziałaniu urazu.
Podsumowując, zespół stresu pourazowego jako osobne pojęcie w psychiatrii funkcjonuje od lat 80. XX wieku. Głównym kryterium rozpoznawczym jest zadziałanie ekstremalnie stresującego czynnika, jakim może być przeżycie wojny, katastrofy naturalnej ale również bycie świadkiem wypadku czy czyjejś śmierci. Nie musi on jednak wystąpić u wszystkich osób, które doświadczyły tak trudnej sytuacji. W grupie ryzyka są m.in. osoby uprzednio doświadczające wzmożonego stresu czy pacjenci z innymi zaburzeniami psychicznymi. Najważniejszym czynnikiem protekcyjnym jest odpowiednie wsparcie rodzinne czy psychologiczne w pierwszych dniach po przeżyciu wydarzenia ekstremalnego.