Wapń jest niezbędnym pierwiastkiem pełniącym wiele funkcji biologicznych w organizmie człowieka, a jedną z najważniejszych jest mineralizacja szkieletu. Dodatkowo bierze udział w prawidłowym wzroście, rozwoju i zwiększaniu wytrzymałości kości, a także odgrywa rolę w zapobieganiu utracie masy kostnej i złamaniom związanym z osteoporozą (zwiększoną łamliwością kości związaną ze spadkiem ich gęstości) w późniejszym życiu. Większość patologii w organizmie dotyczących kości związane jest ze zmniejszeniem w nich poziomu wapnia. Z drugiej strony jego nadmiar również może być oznaką pewnych nieprawidłowości. Co to jest zwapnienie kości i z czym się wiąże?
Co to jest zwapnienie kości?
Kość jest metabolicznie aktywną tkanką łączną, która pełni funkcje podporowe, ułatwia ruch i chroni najważniejsze narządy w ludzkim ciele np. płuca i serce. Odgrywa również ważną rolę w regulacji równowagi mineralnej i kwasowo-zasadowej oraz zapewnia środowisko dla hematopoezy, czyli produkcji krwinek, która zachodzi w szpiku kostnym. Kość składa się 90% z macierzy zewnątrzkomórkowej i 10% z komórek kostnych niezbędnych do jej przebudowy, czyli osteocytów, osteoblastów tworzących kość i osteoklastów niszczących kość w procesie przebudowy. W macierzy zewnątrzkomórkowej możemy wyróżnić:
- Nieorganiczną macierz kostną, która stanowi 99% magazynowanego w organizmie wapnia, 85% fosforu i 40 do 60% magnezu i sodu. Występuje ona głównie w postaci kryształów hydroksyapatytu [Ca10(PO4)6(OH)2], który zapewnia kości wytrzymałość, sztywność i odporność na siły ściskające.
- Organiczną macierz kostną, w której skład wchodzi głównie kolagen typu I. Zawiera również glikoproteiny, czynniki wzrostu i proteoglikany – biorące udział w zapewnieniu kości jeszcze większej wytrzymałości jak i regulacji jej metabolizmu. Ponadto macierz organiczna nadaje kościom kształt i odporność na siły rozciągające. Istotne jest, że kość z zewnątrz pokryta jest okostną, bogato unaczynioną i unerwioną błoną. Odpowiada ona za jej odżywianie.
W kościach stale zachodzą procesy tworzenia i niszczenia tkanki kostnej. W zależności od ich nasilenia występuje stan równowagi, przewaga kościotworzenia albo destrukcji kości. Działalność osteoblastów i osteoklastów jest stymulowana różnymi czynnikami pochodzenia zewnątrz- i wewnątrzustrojowego. Do zaburzenia równowagi obrotu kostnego może dojść w przebiegu licznych stanów chorobowych. Zwapnienie kości pojawia się, gdy przeważają procesy tworzenia tkanki kostnej. Osteoblasty wyzwalają procesy krystalizacji poprzez biologiczną kontrolę wydzielania różnych białek macierzy lub enzymów. Dochodzi wtedy do nadmiernego odkładanie się wapnia w kościach.
Czy wiesz że: w około 20% przypadków stwierdzenie zmiany przerzutowej w kości jest pierwszym objawem nowotworu?
W rozpoznawaniu zwapnienia kości służy głównie badanie RTG. Zdjęcia RTG uwidaczniają zmiany uwapnienia kośćca. Pokażą one zarówno zmniejszenie wysycenia kości solami wapnia jak i ich zwiększenie. Patologie toczące się w kości jak i w tkankach miękkich położonych w ich bezpośrednim otoczeniu mogą drażnić okostną, prowadząc do jej odwarstwienia lub przerwania. Podrażniona okostna ulega uwapnieniu, co staje się widoczne w RTG jako odczyn okostnowy. Tomografia komputerowa jest doskonałą metodą uzupełniającą badanie układu kostnego. Jednak jest ona znacznie droższa i w większym stopniu obciąża pacjenta promieniowaniem. W tomografii komputerowej również można zauważyć zwapnienia kości. Ciekawą opcją diagnostyczną jest również badanie izotopowe, czyli scyntygrafia układu kostnego. Polega ono na podaniu pacjentowi dożylnie radioaktywnych związków fosfonianowych znakowanych izotopem technetu. Następnie po 2-3 h wykonywane jest badanie polegające na wykonaniu zdjęć ciała w specjalnym aparacie. Obserwuje się rozkład podanego znacznika, który u osób zdrowych w największym stężeniu występuje w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, kości krzyżowej i w okolicach nasad kości długich. Jest on związany z grubością tkanki kostnej, dlatego dzięki niemu można wykryć miejsca o większym uwapnieniu. Wskazaniami do badania scyntygraficznego są np. nowotwory kości, przerzuty nowotworowe, choroba Pageta, zmiany obciążeniowe kości i mikrourazy (np. u sportowców).
Objawy zwapnienia kości
Objawy zwapnienia kości są niecharakterystyczne. Często odczuwane jako ból kostny o różnym nasileniu. Zmiana w postaci zwapnienia może być wyczuwalna przez skórę. W miejscu jej występowania w niektórych przypadkach można stwierdzić obrzęk oraz zwiększoną temperaturę. Pojawienie się wyczuwalnego guza kości, szczególnie szybko powiększającego się, rokuje źle, przemawiając za nowotworem złośliwym. Gdy te objawy pojawiają się bez wcześniejszego urazu mogą stanowić wyzwanie diagnostyczne, ale również mogą nie zostać zauważone. Zwykle są to zmiany nie świadczące o poważnej patologii, jednak w niektórych przypadkach mogą wymagać leczenia. Warto zaznaczyć, że za pojęciem zwapnienia kości kryją się poszczególne jego przyczyny, a nie jest to jednostka chorobowa, do której można przypisać konkretne objawy. Rozpoznawane są one zwykle przypadkowo przy okazji wykonywania badań przy diagnostyce innych schorzeń, a także mogą pojawić się jako ogniska przerzutowe niektórych nowotworów.
Zapamiętaj: Zwapnienia kości możemy podzielić ze względu na lokalizację w jakiej występują. Mogą obejmować kości długie np. kość udową czy ramienną, ale również kręgosłup i kości czaszki.
Przyczyny zwapnienia kości
Przyczyną obecności zwapnień w tkance kostnej może być przebyty uraz. Kiedy do niego dochodzi rozpoczyna się proces gojenia. Wapń przemieszcza się przez krwiobieg do uszkodzonego obszaru, aby pomóc w naprawie uszkodzenia. W niektórych przypadkach dociera tam więcej wapnia niż jest to potrzebne, co prowadzi do odkładania się jego nadmiaru i tworzenia zwapnień w danym rejonie ciała. Zwapnienia kości mogą pojawić się również w osteoartropatii przerostowej, znanej jako zespół Pierre-Marie-Bambergera. Charakteryzuje się ona tworzeniem pałeczkowatych palców spowodowanym zwapnieniem powierzchni kości i tkanek miękkich. Jest to zespół paraneoplastyczny, czyli towarzyszący rakowi oskrzeli. W chorobie Pageta dochodzi do zaburzeń metabolicznych w postaci wzmożonego procesu osteolitycznego, czyli niszczenia kości, po którym następuje nieprawidłowa, chaotyczna ich odbudowa. Prowadzi to do charakterystycznej sekwencji zmian określanych jako faza osteolityczna, faza mieszana i faza osteosklerotyczna. Zwapnienie kości w tej chorobie występuje w fazie mieszanej. Najczęściej dotyczy ono kości pokrywy czaszki.
Co ciekawe w zmianach niedokrwiennych kości również może dojść do pojawienia się zwapnień. Powikłania te często spotyka się po urazach, u aktywnych fizycznie dzieci i młodych dorosłych. Jeśli zmiany niedokrwienne powstają w nasadzie kości lub w trzonie mówimy wtedy o zawale kości, który można rozpoznać na podstawie zdjęcia RTG gdzie widoczne są wężykowate zwapnienia oddzielające niedokrwioną część kości. Guzy kości często wykrywane są przypadkowo na obrazach RTG wykonanych z powodu urazu. Do łagodnych należy kostniak kostninowy, dla którego charakterystyczne są zwapnienia występujące w centralnej części “gniazda”, czyli zmiany w kości świadczącej o tym guzie. Obszary kostne zwiększonego wysycenia dużą ilością wapnia pojawiają się w mięsaku kostnopochodnym. Ten złośliwy guz umiejscawia się najczęściej w przynasadach kości długich, w okolicy stawu kolanowego, w bliższej części kości ramiennej, rzadziej w miednicy. Wiele nowotworów daje przerzuty do układu szkieletowego, który po płucach i wątrobie jest trzecim co do miejsca występowania tych zmian. Najczęściej ich przyczyną są rak gruczołu piersiowego, płuca, gruczołu krokowego, tarczycy i nerki. Niektóre z nich mogą być widoczne w badaniach obrazowych jako ogniska zwapnienia kości.
Rodzaje zwapnienia kości
Zwapnienia kości możemy podzielić ze względu na lokalizację w jakiej występują. Mogą obejmować kości długie np. kość udową czy ramienną, ale również kręgosłup i kości czaszki. Natomiast ze względu na przyczyny, wyróżniamy zwapnienia związane z nowotworami i nienowotworowe.
Leczenie zwapnienia kości
Leczenie zwapnienia kości nie zawsze wymaga leczenia. Przykładowo, gdy jest ono wynikiem wcześniejszego urazu świadczy ono o gojeniu się tkanki, dlatego nie ma potrzeby wprowadzania żadnej terapii, ani chirurgicznego usuwania zmian. W przypadku występowania silnego bólu można zastosować leki przeciwbólowe. Jednak gdy zwapnienie kości jest ogniskiem nowotworowym to leczenie zależy od stopnia zaawansowania zmian i powinno być prowadzone w wyspecjalizowanym ośrodku medycznym. W przypadku mięsaka kostnopochodnego terapia polega na zastosowaniu chemioterapii, wycięcia zmiany i powtórnego cyklu chemii.
Chorobę Pageta natomiast leczy się stosując leki antyresorpcyjne, czyli zmniejszające chaotyczną przebudowę kości, do których zaliczamy kalcytoninę i bisfosfoniany. Warto również w tym miejscu wspomnieć o zdrowym odżywianiu, które ma zasadnicze znaczenie dla zdrowia układu kostnego u wszystkich osób. Należy wybierać produkty o zawartości wysokiej jakości białka pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, a także owoce i warzywa bogate w potas i błonnik oraz produkty mleczne i inne napoje wzbogacone wapniem i witaminą D. Zapewniają one odpowiednią dostępność witamin i minerałów dla kości, co pomaga zachować odpowiednia ich strukturę i siłę.
Jak możemy zauważyć zwapnienia na powierzchni kości mogą stanowić ważny element diagnostyczny niektórych chorób. W razie ich przypadkowego znalezienia w badaniach obrazowych powinno się pogłębić diagnostykę. W wielu przypadkach odkrycie przyczyny pomoże w wyleczeniu skostnienia i leżącej u podłoża choroby. Mimo iż te zmiany zwykle są bezobjawowe, to w razie wystąpienia bólów spoczynkowych stawów i kości, miejscowego obrzęku, upośledzenia funkcji kończyny, uczucia ogólnego osłabienia czy utraty masy ciała, należy pilnie skontaktować się z lekarzem.