Od dawna wiadomo, że stres ma niekorzystny wpływ na nasze życie. W zależności od czasu trwania oraz nasilenia może on wywierać różne działania na organizm. W wielu przypadkach osoby narażone na stres, np. pracujące lub mieszkające w stresującym środowisku, mają większe prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń pamięci, a nawet osłabienia działania układu odpornościowego. Już w czasach starożytnych w kulturze Wschodu sporządzano eliksiry z roślin w celu wzmocnienia organizmu. Badania na ten temat zostały kontynuowane w XX wieku w Rosji, gdzie powstało pojęcie adaptogen. Co to jest i jak może wpłynąć na nasze życie?
Co to są adaptogeny?
Słowo adapto pochodzi z języka greckiego i oznacza przystosować się. Zgodnie z nazwą adaptogen to substancja ułatwiająca przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych takich jak stres fizyczny, chemiczny lub biologiczny. Mogą to być zanieczyszczenia środowiska, zmiana klimatu, promieniowanie czy choroby zakaźne. Pomysł, że tabletka może poprawić sprawność psychiczną i fizyczną u zdrowych ludzi, powstał już w czasie II wojny światowej, kiedy pilotom i członkom załóg okrętów podwodnych podawano różne stymulanty. Prowadzono badania np. na temat działania cytryńca chińskiego (Schisandra chinensis), a ich wyniki pojawiały się w czasopismach wojskowych Związku Radzieckiego z tego okresu. Od tego czasu opracowywano pomysły na temat wykorzystania ziołowych roślin leczniczych w celu zwiększenia wytrzymałości i przeżycia w szkodliwym środowisku. Termin adaptogen został po raz pierwszy użyty przez rosyjskiego toksykologa Lazareva w 1947 roku. Celem tego była chęć opisania związków, które potencjalnie mogłyby zwiększać stan odporności w stresie, a także uodparniać organizm na szkodliwe wpływy czynników zewnętrznych. Pod koniec lat 60. inni rosyjscy uczeni Breckhman i Dardimov rozwinęli definicję adaptogenu. Określili, że jest to substancja głównie pochodzenia naturalnego, która musi być nieszkodliwa, a ponadto ma zwiększać odporność na fizycznie, chemicznie, biologicznie i psychologicznie stresory oraz wspierać prawidłową pracę układów w ciele człowieka.
Jako grupa farmakoterapeutyczna adaptogeny zostały przypisane do preparatów ziołowych, które zwiększają uwagę i wytrzymałość w zmęczeniu oraz zmniejszają wywołane stresem zaburzenia pracy układów neuroendokrynnego i immunologicznego. Definicja ta została oparta na dużej ilości badań klinicznych, które zostały przeprowadzone zgodnie z wytycznymi Europejskiej Agencji Leków.
Czy wiesz że: Ashwagandha (Withania somnifera) również jest zaliczana do adaptogenów? Często nazywana jest żeń-szeniem indyjskim. Uważana jest za środek uspokajający i działający korzystnie na układ nerwowy. Ashwagandha jest używana w medycynie ajurwedyjskiej od ponad 2500 lat.
Z chemicznego punktu widzenia adaptogeny to zazwyczaj złożone fenole lub tetracykliczne triterpenoidy. Związki fenolowe są strukturalnie podobne do katecholamin, czyli mediatorów zaangażowanych w aktywację układu stresowego we wczesnych stadiach odpowiedzi na stres. Triterpenoidy tetracykliczne natomiast strukturalnie przypominają kortykosteroidy, które działają jako hormony stresu i potęgują działanie katecholamin. Niestety ich wysoki poziom przez dłuższy czas będzie powodował szereg niekorzystnych zmian w naszym organizmie. U podstaw zakresu działania adaptogenu leży zdolność pomagania organizmowi w skuteczniejszym radzeniu sobie ze stresem. W szczególności adaptogeny wywierają wpływ na działanie nadnerczy, które to właśnie są organem odpowiedzialnym za odpowiednie reagowanie organizmu na takie sytuacje. Nadnercza, jak sama nazwa wskazuje, znajdują się na górnej powierzchni każdej z nerek i są to gruczoły produkujące ważne dla życia hormony, m.in. dopaminę, noradrenalinę, kortyzol i adrenalinę. Związki te są odpowiedzialne za zmiany, które zachodzą podczas reakcji na stres.
Czy jeśli adaptogeny pomagają w przystosowaniu organizmu do sytuacji stresowej i umożliwiają bardziej produktywne wykorzystanie energii to czy można je wykorzystać do poprawy ogólnego stanu zdrowia i wydajności? Kilka badań wskazuje, że tak.
Właściwości adaptogenów
U podstaw działania adaptogenów leży zdolność do pomagania organizmowi w skutecznej walce ze stresem. Dzięki temu, że wpływają na działanie wielu hormonów np. kortyzolu i adrenaliny to mogą wywierać ogólne działanie na nasze ciało i samopoczucie. Do właściwości adaptogenów możemy zatem zaliczyć:
- Aktywność antyoksydacyjną, czyli ochronną dla komórek przed szkodliwymi czynnikami środowiska. Dzięki temu stopniowo zwiększają naturalną odporność organizmu oraz znacząco powstrzymują procesy starzenia.
- Ochronę wątroby oraz działanie przeciwko toksynom.
- Korzystny wpływ na metabolizm cukru w organizmie, oraz zmniejszenie łaknienia na słodkie produkty.
- Stymulowanie układu odpornościowego.
- Zwiększenie poziomu energii.
- Poprawę napięcia mięśniowego.
- Wpływ na szybszą regenerację. Systematycznie stosowane, nie tylko poprawia ogólną kondycję i wytrzymałość ciała, ale usprawniają też regenerację organizmu i pozwalają znacznie szybciej odzyskać siły po przebytej chorobie.
- Poprawę skupienia i koncentracji.
- Wpływ na mniejsze odczuwanie lęku i stresu.
- Poprawę jakości snu.
- Zwiększenie motywacji oraz produktywności.
Warto zaznaczyć, że współczesne badania adaptogenów były prowadzone na zwierzętach i wyizolowanych komórkach. Nie można jednoznacznie stwierdzić, czy te korzyści będą takie same u ludzi.
Zastosowanie adaptogenów
Adaptogeny stanowią kategorię odżywczych i ziołowych produktów potrzebnych dla dobrego zdrowia i zachowania odporności. Wydaje się, że profilaktyczne stosowanie adaptogenów jest uzasadnione u osób zdrowych w zapobieganiu chorobom związanym ze starzeniem się organizmu. Dodatkowo są one najprawdopodobniej skuteczne w zapobieganiu zaburzeniom wywołanych stresem takich jak chroniczne zmęczenie, zaburzenia pamięci, depresja, lęk czy zaburzenia snu. Można to osiągnąć dzięki ich zdolności do aktywacji wrodzonego układu obronnego, zwiększenia odporności na stres, przystosowania do niego organizmu oraz zwiększenia regeneracji uszkodzeń przez niego wywołanych. Ponadto adaptogeny dostarczają energii do walki ze zmęczeniem. Co ciekawe największy zakres prowadzonych badań adaptogenów prowadzono w Rosji. Do 1982 roku opublikowano ponad 1000 badań farmakologicznych i klinicznych. Ponadto, adaptogeny zostały uznane jako oficjalne leki i wprowadzone do państwowej farmakopei jeszcze w czasie istnienia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Przykładowo ekstrakt z różeńca górskiego (Rhodiola rosea) stosowany jest od 1975 roku w medycynie w Rosji. Wskazany jest przy osłabieniu, wyczerpaniu, zmęczeniu, utracie koncentracji, a także w okresie rekonwalescencji.
Adaptogeny były szeroko stosowane w Rosji w:
- medycynie sportowej, gdzie miały zapewnić szybszy powrót do zdrowia po ciężkich ćwiczeniach i przeciążeniach;
- medycynie pracy dla ochrony przed negatywnymi czynnikami środowiskowymi;
- medycynie geriatrycznej, czyli dotyczącej ludzi starszych w celu promowania zdrowia poprzez zapobieganie chorobom.
Zapamiętaj: Adaptogeny w Rosji nazywane były „Kremlowskimi Magicznymi Pigułkami” i „Eliksirem Młodości”. Uważano, że zwiększają siłę, wytrzymałość i długowieczność.
Te obszary praktycznego zastosowania adaptogenów miały znaczenie społeczno-gospodarcze w ZSRR, w którym wielkie osiągnięcia w kosmosie, potędze militarnej i sporcie były przedmiotem dumy i szczególnej uwagi. Adaptogeny były używane w medycynie kosmicznej przez kosmonautów podczas długich misji, a także przez marynarzy na statkach, łodziach podwodnych podczas długich wypraw arktycznych, antarktycznych lub tropikalnych oraz przez pilotów i sportowców w wielu stresujących warunkach, takich jak niedotlenienie, napromieniowanie, zimno oraz przeciążenie fizyczne i psychiczne.
Adaptogeny na odchudzanie
Ze względu na to, że adaptogeny mogą mieć korzystny wpływ na metabolizm cukrów, a także hamować łaknienie przypuszcza się, że sprzyjają utracie wagi ciała. Jednak należy pamiętać, że najlepszym sposobem na schudnięcie jest zbilansowana dieta o odpowiedniej kaloryczności oraz aktywność fizyczna. Adaptogeny nie usuwają nadmiaru tłuszczu z organizmu. Mogą jedynie pomóc w utracie wagi poprzez modyfikację stresu, wspieranie układu pokarmowego i utrzymanie prawidłowego metabolizmu.
Adaptogeny na stres
Rolę adaptogenów w stresie badał już rosyjski toksykolog Lazarev, który swoją definicję oparł na teorii powstawania stresu i ogólnego zespołu adaptacyjnego Hansa Selye’a. Ogólny zespół adaptacyjny to wzorzec reakcji na stres, który stanowi pierwszą linię obrony organizmu przed potencjalnie szkodliwymi czynnikami. Występuje, gdy organizm styka się z każdym stresorem. Według Hansa Selye’a stres ma trzy fazy: alarmową, w której występuje silna reakcja na stres, stadium oporności, czyli pozorne powrócenie do normy, wyczerpania, w której uruchomione zostają reakcje hormonalne wpływające niekorzystnie na układy organizmu. Celem badań prowadzonych nad rolą adaptogenów w stresie było opracowanie preparatów i metod zdolnych do stymulowania wewnętrznych mechanizmów adaptacyjnych organizmu, aby pomóc mu przetrwać w sytuacjach intensywnego lub długotrwałego stresu, przy jednoczesnym zachowaniu zdolności do pracy fizycznej i umysłowej. Ochronne przed stresem działanie adaptogenów wykazano na organizmach prostych i izolowanych komórkach.
Naukowcy na podstawie dostępnych wyników badań stworzyli hipotezę roboczą, że adaptogeny dostosowują (lub czynią mniej wrażliwym) organizm na stres. Zatem działają one jak środki naśladujące stres, które wywołują łagodną aktywację układu stresowego w celu radzenia sobie z silniejszym stresem. Rośliny adaptogenne można zatem określić jako „łagodne” stresory, które zmniejszają wrażliwość systemów obronnych organizmu i redukują szkodliwe skutki różnych czynników w wyniku wzrostu poziomu mediatorów biorących udział w odpowiedzi na stres. Jest to tzw. zmniejszenie reakcji układu stresowego organizmu. Wykazano, że adaptogeny pochodzenia roślinnego regulują zmiany związane ze stresem, przynajmniej w doświadczeniach na zwierzętach. Jednak nawet po ponad 40 latach badań substancji ziołowych jest bardzo niewiele preparatów, które zostały z powodzeniem wprowadzone jako adaptogeny we współczesnej medycynie.
Adaptogeny w kosmetykach
Adaptogeny w Rosji nazywane były „Kremlowskimi Magicznymi Pigułkami” i „Eliksirem Młodości”. Uważano, że zwiększają siłę, wytrzymałość i długowieczność. Co ciekawe były popularne wśród elitarnych starszych przywódców Komunistycznej Partii ZSRR, która rządziła krajem przez wiele lat. Ze względu na właściwości antyoksydacyjne adaptogenów, można przypuszczać, że dodane do kosmetyków spowolnią starzenie się skóry oraz przyspieszają jej regenerację. Ciekawym adaptogenem mającym zastosowanie w kosmetologii jest szczodrak krokoszowaty (Rhaponticum Carthamoides). Jest to zioło z rodziny astrowatych, które rośnie głównie w górzystych obszarach Syberii Południowej, Azji Środkowej i Chin. Zyskuje on popularność jako naturalny aktywny środek do pielęgnacji skóry. Badania wykazały, że ekstrakty z korzenia szczodraka krokoszowatego mają właściwości ochronne i stymulujące naprawę DNA. Dodatkowo roślina ta wytwarza związki fenolowe i flawonoidy, które wychwytują wolne rodniki i zapobiegają powodowaniu przez nie uszkodzeń komórek, co ma dobry wpływ na skórę. Adaptogeny w kosmetologii mogą być dodawane do różnego rodzaju kremów czy występować w postaci serum.
Lista adaptogenów
Lista roślin o właściwościach adaptogennych jest długa w dużej mierze ze względu na szeroką definicję tego terminu. Na jej szczycie znajduje się czerwony żeń-szeń z Azji (nazywany chińskim, koreańskim lub japońskim), uważany za „złoty standard” ziół adaptogennych. Inne powszechnie akceptowane zioła adaptogenne to biały żeń-szeń amerykański, żeń-szeń syberyjski, suma, ashwagandha, astragalus, lukrecja, cytryniec i jiaogulan. Uważa się, że grzyby reishi, shiitake i maitake również mają właściwości adaptogenne.
Do ziół adaptogennych o ciekawych właściwościach zaliczamy m.in.:
- Eleutherococcus senticosus (żeń-szeń syberyjski). Badania wykazały, że może pomóc zmniejszyć zmęczenie, depresję i stres.
- Rhodiola rosea (korzeń arktyczny) jest czasami określany jako „korzeń róży” i rośnie w zimnym klimacie Azji i Europy. To historyczne zioło, które było używane w Rosji i Skandynawii w leczeniu drobnych dolegliwości zdrowotnych, takich jak bóle głowy i grypa.
- Cytryniec (Schisandra chinensis) – uważano, że pomaga w regeneracji wątroby i stabilizuje poziomu cukru we krwi.
Jak łączyć adaptogeny?
Warto wiedzieć, że adaptogeny mają różne działania. Dlatego też nie powinno się ich łączyć. Może to spowodować osłabienie ich wpływu na organizm. Należy również pamiętać, żeby nie stosować adaptogenów, gdy przyjmuje się leki na stałe, ponieważ mogą w znacznym stopniu wpłynąć na ich działanie.
Przeciwwskazania w stosowaniu adaptogenów
Nie powinno się stosować adaptogenów jednocześnie przyjmując leki np. antydepresyjne i zawierające hormony. Mogą one zaburzać ich działanie. Dodatkowo przeciwwskazaniem jest ciąża i karmienie piersią, ponieważ nie ma badań na temat toksyczności adaptogenów na dziecko. Nie zaleca się również ich stosowania u osób chorych na cukrzycę, ze względu na ich wpływ na metabolizm cukru w organizmie. Ponadto osoby cierpiące na schorzenia autoimmunologiczne i nadciśnienie tętnicze także nie powinny spożywać adaptogenów, ze względu na potencjalne ryzyko nasilenia się objawów tych chorób. Należy pamiętać, że w przypadku występowania schorzeń współistniejących zawsze powinno się zasięgnąć porady lekarza, czy można zastosować te substancje roślinne.
Co ciekawe przeprowadzono badania na temat szkodliwości adaptogenów np. Rhodiola rosea i Schisandra chinensis. W tym celu wykorzystano myszy i szczury. Wykazały one, że są bezpieczne, a nawet działają antytoksycznie. Na przykład stwierdzono, że wielokrotne podawanie ekstraktu z Rhodiola rosea w ciągu 10 kolejnych dni zwiększyło najniższą możliwą dawkę śmiertelną 40% etanolu u myszy z 24,1 ml/kg do 55,2 ml/kg i skróciło ze 100% do 19% czas trwania snu wywołanego szkodliwym benzenem u szczurów.
Do tej pory różne badania i praktyczne zastosowania wykazały, że adaptogeny pochodzenia roślinnego mogą pełnić rolę w utrzymaniu prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka i pomagają przeciwdziałać różnym, niekorzystnym czynnikom stresowym. Z drugiej jednak strony, kliniczne zastosowanie adaptogenów pochodzenia roślinnego nadal nie zostało do końca zbadane. Z tego powodu nie można jednoznacznie ocenić ich działania na organizm człowieka. Pamiętajmy także o ich interakcjach ze stosowanymi jednocześnie lekami, co może mieć potencjalnie niekorzystne skutki zdrowotne. Ich stosowanie należy zatem wcześniej skonsultować z lekarzem.