Co to są badania immunohematologiczne w transfuzjologii i jak się je przeprowadza? Powikłania poprzetoczeniowe

Era gromadzenia i przechowywania krwi rozpoczęła się w trakcie II Wojny Światowej, kiedy pobierano od zrekrutowanych dawców miliony jednostek osocza dla żołnierzy. Zostało to osiągnięte dzięki wysiłkom Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. Współcześnie transfuzjologia jak i bankowanie krwi ulega ciągłemu rozwojowi i udoskonalaniu, aby sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu tego rodzaju składniki. W tej dziedzinie medycyny wykorzystuje się badania immunohematologiczne. Jaki jest cel tych badań i jak się je przeprowadza?

Co to są badania immunohematologiczne?

Badania immunohematologiczne są podstawą immunohematologii. Pojęciem tym nazywamy serologię grup krwi, której zadaniem jest dobranie dla biorcy krwi lub produktu krwiopochodnego zgodnego grupowo. Badania immunohematologiczne oceniają reakcje zachodzące między antygenami obecnymi na błonach krwinek czerwonych, a przeciwciałami obecnymi w osoczu. Uwidacznia się ona jako aglutynacja, czyli zlepianie się erytrocytów, które można zobaczyć nawet gołym okiem. Badania immunohematologiczne mają istotne znaczenie w przetaczaniu krwi i jej składników, czyli w transfuzjologii oraz w transplantologii (przeszczepianiu tkanek i narządów). Pacjenci są badani pod kątem grup krwi ABO i RhD oraz obecności jakichkolwiek przeciwciał, które mogą powodować reakcję między przeciwciałami obecnymi w ich osoczu, a krwinkami czerwonymi dawcy. Dodatkowo badania immunohematologiczne wykorzystuje się w położnictwie w celu diagnostyki konfliktu serologicznego.

Metody stosowane w badaniach immunohematologicznych

Newsletter Medovita - przydatne informacje, dostęp do nowych e-booków przed premierą.
Zapisuję się

Dostępnych jest szereg testów do wykrywania i identyfikacji przeciwciał w osoczu pacjenta, od prostych testów w probówkach i żelach po bardziej zaawansowane techniki. Przedmiotem badań w serologii grup krwi jest oznaczanie antygenów krwinek czerwonych oraz wykrywanie i identyfikacja przeciwciał reagujących z tymi antygenami. Podstawowy zakres badań immunohematologicznych wykonywanych na potrzeby transfuzjologii obejmuje:

  • oznaczanie grupy krwi układu ABO i antygenu D z układu Rh
  • badanie na obecność przeciwciał skierowanych przeciwko antygenom krwinek czerwonych
  • wykonywanie próby zgodności serologicznej pomiędzy dawcą i biorcą krwinek czerwonych

W badaniach immunohematologicznych stosuje się test Coombs’a. Wyróżniamy:

  • Bezpośredni test antyglobulinowy (BTA, bezpośredni test Coombsa) przeprowadza się poprzez dodanie przeciwciał antyglobulinowych, czyli takich, które wykrywają przeciwciała skierowane przeciwko czerwonym krwinkom (odczynnik Coombs’a) do erytrocytów pacjenta.
  • Pośredni test antyglobulinowy (PTA, pośredni test Coombsa) jest wykonywany poprzez dodanie do osocza pacjenta wzorcowych erytrocytów, a następnie dodanie przeciwciał antyglobulinowych.

W każdym przypadku obecność przeciwciał przeciwko czerwonym krwinkom powoduje ich aglutynację, czyli zlepianie się po podaniu odczynnika Coombs’a. W przypadku bezpośredniego testu antyglobulinowego aglutynacja występuje, gdy antyglobulina (zielona) wiąże przeciwciało przeciw RBC (niebieskie), które już jest związane z antygenem na krwinkach czerwonych. W przypadku pośredniego testu antyglobulinowego aglutynacja występuje, gdy antyglobulina (zielona) wiąże przeciwciało przeciw RBC (kolor niebieski) znajdujące się w osoczu lub surowicy pacjenta, do których dodawane są badane wzorcowe RBC.

Rutynowo stosuje się PTA (pośredni test antyglobulinowy). Służy on do wykrywania wolnych przeciwciał, czyli nie związanych z krwinkami czerwonymi:

  • W surowicy biorców krwi
  • Wykonywania próby krzyżowej, która jest próbą zgodności krwi wymaganą przed transfuzją
  • Kobiet ciężarnych, w celu wykluczenia konfliktu serologicznego

Ryc.1 Schematy pośredniego i bezpośredniego testu antyglobulinowego.

Źródło

Pobieranie krwi do badań serologicznych

Do badań serologicznych pobiera się krew żylną, a w wyjątkowych przypadkach krew tętniczą lub pępowinową. Bardzo ważne jest, aby natychmiast po pobraniu w obecności pacjenta odpowiednio oznaczyć próbkę krwi. Należy wpisać nazwisko i imię pacjenta (wielkimi literami), datę i godzinę pobrania materiału oraz numer PESEL. W przypadku pełnej automatyzacji badań umieszcza się specjalny kod paskowy przypisany tylko jednemu pacjentowi.

Antygeny krwinek czerwonych

Antygeny to substancje chemiczne, które wprowadzone do organizmu pobudzają układ odpornościowy do wytwarzania przeciwko nim przeciwciał. Taka sytuacja ma miejsce, gdy są one nieznane białym krwinkom, Inaczej możemy je również określić, jako substancje zdolne do wywołania reakcji obronnej w wyniku kontaktu z komórkami układu immunologicznego. Cechą każdego organizmu jest jego odrębność antygenowa, dzięki której nasz układ immunologiczny może odróżnić struktury własne od struktur obcych. Prawidłowo działający system odpornościowy eliminuje z organizmu obce antygenowo komórki. Jednak należy pamiętać, że odrębność antygenowa stanowi problem w transplantologii, gdzie narządy, które są przeznaczone do przeszczepu muszą mieć odpowiednią zgodność z antygenami biorcy. Druga dziedziną, w której te substancje są szczególnie ważne jest transfuzjologia, w której kluczowe jest przetaczanie składników krwiopochodnych zgodnych grupowo. Oznacza to, że m.in. krwinki czerwone mają na swojej błonie komórkowej specyficzną kombinację antygenów, które są one charakterystyczne dla każdej z grup. W momencie, gdy przetoczymy krew niezgodną to dojdzie do niszczenia krwinek. Obecność antygenów lub ich brak stanowi kryterium podziału ludzi na odmienne serologicznie grupy, co zostało przedstawione w poniższej tabeli.

Przeciwciała grupowe krwi

Przeciwciała są to białka produkowane przez komórki układu odpornościowego, które są skierowane przeciwko określonym antygenom, nie obecnym w organizmie i rozpoznawanym jako obce. Osoby z grupą krwi A, B i 0 posiadają swoiste przeciwciała, których nie ma na ich własnych erytrocytach. Natomiast ludzie z grupą AB nie produkują przeciwciał anty-A i anty-B, ze względu na to, że te antygeny są obecne na powierzchni krwinek czerwonych.

Układ grupowy ABO i Rh

Grupy A, B i O zostały po raz pierwszy opisane przez Landsteinera w dwóch pracach opublikowanych w 1900 i 1901 roku. Natomiast grupa AB została opisana rok później przez von Decastello i Stürliego. Co ciekawe antygeny układu AB0 znajdują się na powierzchni krwinek czerwonych oraz na innych komórkach ciała. Nie ma ich natomiast na hepatocytach, czyli komórkach wątrobowych i na komórkach układu nerwowego. U około 80% populacji występują także w postaci rozpuszczalnej w płynach ustrojowych i w wydzielinach. Antygeny A i B rozwijają się w życiu płodowym pod koniec ciąży, a przeciwciała układu AB0 pojawiają się jako naturalne w okresie niemowlęcym, najwcześniej po trzech miesiącach życia. Powstają one wskutek kontaktu z glikoproteinami A i B rozpowszechnionymi w przyrodzie, obecnymi u większości organizmów w tym drobnoustrojów (bakterie, rośliny, zwierzęta), głównie z własną florą bakteryjną. U osób w podeszłym wieku mogą być słabsze, ale występują przez całe życie. Układ grupowy Rh został po raz pierwszy opisany w 1939 roku przez Levine’a i Stetsona. Należy do niego 56 antygenów, za klinicznie istotne uznaje się D, C, c, E. Warto wiedzieć, że antygeny z układu Rh występują wyłącznie na krwinkach czerwonych. Gdy dana osoba posiada antygen D oznacza, że układ Rh jest dodatni (Rh+), jeśli on nie występuje układ Rh jest ujemny (Rh-).

Konflikt serologiczny

Istotą konfliktu serologicznego jest produkcja przez układ immunologiczny kobiety w ciąży przeciwciał skierowanym przeciwko antygenom znajdującym się na krwinkach czerwonych płodu. Oznacza to, że organizm mamy traktuje krew rozwijającego się dziecka jako obcą. Przeciwciała te mają zdolność przenikania przez łożysko, a łącząc się z antygenami powierzchniowymi krwinek czerwonych płodu, powodują hemolizę. Następstwami tych reakcji są postępująca niedokrwistość, przewlekłe niedotlenienie wewnątrzmaciczne oraz uszkodzenie tkanek i narządów płodu. Przyczyną konfliktu serologicznego jest najczęściej niezgodność matczyno-płodowa w zakresie antygenu D z układu Rh. Gdy kobieta będzie Rh-ujemna, dziecko może odziedziczyć antygen D od ojca (dziecko będzie wtedy RhD dodatnie). W momencie porodu, gdy dochodzi do wymieszania się krwi matki i dziecka zostają utworzone przeciwciała, które w następnej ciąży mogą spowodować reakcję immunologiczną. Z tego powodu obowiązującym postępowaniem w przebiegu każdej ciąży jest wykonywanie badania immunohematologicznego w kierunku obecności przeciwciał skierowanych przeciwko antygenom układu czerwonokrwinkowego. Najczęściej wykorzystuje się wcześniej opisany pośredni test antyglobulinowy.

Zapamiętaj: TRALI (ang. Transfusion Related Acute Lung Injury), czyli ostre poprzetoczeniowe uszkodzenie płuc jest drugą po niezgodnym przetoczeniu krwi w obrębie układu ABO przyczyną śmiertelności po transfuzji.

Powikłania poprzetoczeniowe

Powikłania poprzetoczeniowe mogą być związane z błędami pojawiającymi się w trakcie pobierania, badania, przechowywania czy transportem krwi lub jej składników. Z tego powodu każda z tych czynności powinna być wykonywana z ogromną starannością. Próbki krwi muszą być opisywane zgodnie z wytycznymi. Niezwykle ważne jest również dokładne sprawdzenie przed podaniem czy oznaczenie na preparacie jest zgodne z grupą krwi biorcy. Chory w trakcie i po przetoczeniu powinien być obserwowany, a każdy niepokojący objaw np. gorączka, ból w miejscu wkłucia, spadek lub wzrost ciśnienia powinien nasuwać podejrzenie powikłania związanego z transfuzją.
Powikłania poprzetoczeniowe możemy podzielić:

Ze względu na czas wystąpienia reakcji:

  • Wczesne reakcje poprzetoczeniowe występujące w czasie transfuzji lub do 24 godzin po przetoczeniu krwi
  • Opóźnione reakcje poprzetoczeniowe, występujące później niż 24 godziny po przetoczeniu krwi

Ze względu na nasilenie:

  • Reakcje lekkie
  • Reakcje poważne (ciężkie)

Ze względu na patogenezę, czyli mechanizm powstawania:

  • Reakcje immunologiczne
  • Reakcje nieimmunologiczne

Szczególnie niebezpieczne są pojawiające się ciężkie reakcje poprzetoczeniowe, ponieważ mogą one doprowadzić do śmierci lub stanowić poważne zagrożenie życia, spowodować utratę sprawności, pogorszenie stanu zdrowia, konieczność hospitalizacji oraz zaostrzenie istniejącej choroby lub jej przedłużenie. Do tego typu reakcji możemy zaliczyć:

  • Reakcję hemolityczną w tym ostrą hemolizę poprzetoczeniową, która w większości przypadków powstaje na skutek przetoczenia krwi niezgodnej grupowo w układzie ABO. Hemoliza oznacza rozpad krwinek czerwonych. Objawia się ona między innymi niewydolnością wielonarządową.
  • Niehemolityczną reakcję gorączkową, której towarzyszy wzrost temperatury ciała pacjenta ≥2°C lub gorączka ≥ 38 °C. Przyczyną może być obecność w krążeniu biorcy przeciwciał przeciwko antygenom leukocytarnym lub płytkowym dawcy, a w przetaczanym składniku krwi obecność leukocytów.
  • Sepsę poprzetoczeniową, która może się rozwinąć po podaniu zakażonej bakteriami krwi.
  • Poważne zaburzenia układu krążenia, ze względu na to, że przez wzrost objętości osocza może wystąpić przeciążenie krążenia (TACO). Z tego powodu krew zawsze przetacza się powoli i w małych porcjach.
  • Poważne zaburzenia układu oddechowego, w tym TRALI (ang. Transfusion Related Acute Lung Injury), czyli ostre poprzetoczeniowe uszkodzenie płuc.
  • Poważną reakcję alergiczną, w tym reakcję anafilaktyczną. Głównymi objawami są w tym przypadku m.in. wysypka, miejscowy obrzęk, świąd i rumień.
  • Poprzetoczeniową chorobę przeszczep przeciw biorcy- TA-GvHD (ang. Transfusion Associated Graft Versus Host Disease). Spowodowana jest ona przez reakcję immunologiczną limfocytów T obecnych w przetaczanej krwi z komórkami biorcy. Co ciekawe śmiertelność w tej chorobie wynosi 90% w ciągu 3-4 tygodni od pojawienia się pierwszych objawów.

Regulacje prawne dotyczące leczenia krwią

Regulacje prawne dotyczące leczenia krwią możemy znaleźć w:

  • Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 16 października 2017 z późniejszymi zmianami (8 lipca 2019 r). w sprawie leczenia krwią w podmiotach leczniczych wykonujących działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne, w których przebywają pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią i jej składnikami;
  • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 sierpnia 2018 r. w sprawie standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej.

Warto również w tym miejscu wspomnieć o aspekcie religijnym. Wykonanie transfuzji jest ingerencją w życie duchowe Świadka Jehowy. Związane jest to z wierzeniem, że Bóg zakazuje przetoczenia krwi gdyż uznaje to za działanie przeciwko niemu. Wykonywanie zabiegów z użyciem płucoserca, czy sztucznej nerki są dopuszczalne pod warunkiem, że stosuje się płyny niekrwiopochodne, a krążenie pozaustrojowe nie zostanie przerwane i krew pozostanie częścią układu krwionośnego.

Czy wiesz że: Karl Landsteiner za swoje odkrycia dotyczące grupy ABO otrzymał Nagrodę Nobla w 1930 roku?

Jak już wiemy, badania immunohematologiczne stanowią kluczowy element w tym zakresie i pomagają zmniejszyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych zarówno w transfuzjologii jak i transplantologii. Aktualnie naukowcy opracowują coraz to nowocześniejsze metody, by zmaksymalizować bezpieczeństwo pacjentom podczas przetaczania oraz zoptymalizować wykorzystanie składników krwiopochodnych by pomóc jak największej ilości ludzi. Z drugiej strony badania te pomagają we wczesnym rozpoznaniu wielu chorób, które będąc odpowiednio leczone ustępują.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *