Wyobrażaliście sobie kiedyś, jak by to było być kimś innym? Co zrobilibyście ze swoim życiem, gdybyście dostali jeszcze jedną szansę od losu na realizację planów? Czy zdarzyło wam się narzekać, że doba za mało godzin i chętnie byście się “rozdwoili”, aby sprostać wszystkim obowiązkom? Większość osób uważa, że to tylko teoretyczne rozważania, które nie mają szans na realizację w prawdziwym życiu. Tymczasem, istnieją osoby, które mogą porozumiewać się w kilkunastu językach i być jednocześnie przebojowym dyrektorem banku, kilkuletnim, osieroconym chłopcem oraz światowej sławy malarką. Co więcej, osobowości te mogą nie wiedzieć nawzajem o swoim istnieniu i dowolnie przejmować kontrolę nad zachowaniem danej osoby. Brzmi to z pewnością jak scenariusz surrealistycznego filmu, tymczasem sytuacja ta jest naprawdę możliwa w zaburzeniu dysocjacyjnym zwanym osobowością mnogą. Jakie są przyczyny tego zagadkowego zaburzenia oraz na czym polega jego leczenie?
Co to jest osobowość mnoga?
Osobowość mnoga, określana także mianem dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości, osobowości naprzemiennej, osobowości wielorakiej, bądź też w języku potocznym “rozdwojenia jaźni” jest to zaburzenie polegające na funkcjonowaniu u tej samej osoby co najmniej dwóch (a nierzadko większej liczby) osobowości, z których każda jest na tyle zintegrowana, że żyje własnym życiem i co jakiś czas (nawrotowo) przejmuje kontrolę nad zachowaniem pacjenta. Każda z osobowości posiada własne utrwalone wzorce spostrzegania, nawiązywania relacji i myślenia o własnej osobie i otaczającym świecie, które często skrajnie różnią się między sobą. Zazwyczaj poszczególne osobowości nie zdają sobie sprawy z istnienia pozostałych.
Aby lepiej zrozumieć istotę zaburzenia, jakim jest osobowość mnoga, warto przypomnieć, że tożsamość jest to poczucie własnego ja: obejmuje percepcję samego siebie jako kogoś odrębnego od innych ludzi oraz percepcję innych jako bliskich bądź obcych. Dysocjacja zaś jest to “odszczepienie” części funkcji psychicznych, takich jak pamięć, świadomość czy tożsamość. Osobowość mnoga zaliczana jest do zaburzeń dysocjacyjnych, które definiowane są jako zaburzenia wewnętrznej integracji (spójności) w zakresie pamięci dotyczącej osobistych przeżyć (najczęściej traumatycznych), poczucia własnej tożsamości i kontroli ruchowej własnego ciała. Pacjent niejako “oddziela” się od swoich wspomnień, od swojej tożsamości, a nawet od swojego ciała i otoczenia.
Brak jest danych na temat rozpowszechnienia osobowości mnogiej w populacji, lecz w Polsce zaburzenie to diagnozowane jest bardzo rzadko. Zazwyczaj występuje w okresie młodzieńczym, częściej u kobiet niż u mężczyzn. Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości często współwystępuje u pacjentów, u których stwierdzono zespół stresu pourazowego lub depresję oraz u osób nadużywających substancji psychoaktywnych.
Osobowość mnoga – objawy
Poszczególne kategorie osobowości u pacjenta z osobowością mnogą to:
- osobowość pierwotna – rozwijająca się od przyjścia na świat;
- osobowość alternatywna;
- osobowość fragmentaryczna – przejawia ona pojedynczy stan emocjonalny w określonej sytuacji np. przejmuje kontrolę jedynie w sytuacji zagrożenia;
- osobowość dominująca (gospodarz) – “kieruje” ciałem chorego przez dłuższy czas. Niekiedy gospodarz jest jednocześnie osobowością pierwotną.
Odmienne stany osobowościowe nie są z reguły zauważane przez pacjenta, gdyż jego osobowości zazwyczaj nie wiedzą o istnieniu pozostałych, lecz jego “dziwaczne” zachowanie wzbudza niepokój wśród najbliższego otoczenia. Poszczególne osobowości, nie zdając sobie sprawy ze swojego istnienia, mogą podawać np. w instytucjach publicznych sprzeczne dane osobowe, takie jak imię, nazwisko, płeć, data urodzenia czy narodowość. Zdarza się, że jedna z osobowości popełnia czyn zabroniony lub w jakiś sposób krzywdzi inną osobę, a pacjent zupełnie tego nie pamięta i nie rozumie, dlaczego zarzuca się mu coś, co jest zupełnie niezgodne z jego przekonaniami i systemem wartości. Wprawia to w osłupienie osoby mające kontakt z pacjentem cierpiącym na dysocjacyjne zaburzenie tożsamości, a on sam nie jest w stanie logicznie wyjaśnić zaistniałej sytuacji. Nie może sobie przypomnieć faktów, o których mówią bliskie mu osoby, co wprawia go w zakłopotanie i dezorientację. Czuje się niezrozumiany przez otoczenie, ale także nie rozumie sam siebie- nie wie, czy może sobie ufać. Często pacjenci z osobowością mnogą mówią, że “siebie nie poznają”, mają poczucie utraty kontroli nad własnym losem, a z upływem czasu stają się coraz bardziej wycofani i zamknięci w sobie. Towarzyszy im głęboka niepewność i poczucie braku spójności. Wszystkie te czynniki sprawiają, że pacjenci z osobowością mnogą często cierpią na bezsenność, doświadczają koszmarów sennych oraz mają tendencję do zaburzeń lękowych i depresyjnych. Częściej niż reszta populacji popadają również w uzależnienie od substancji psychoaktywnych.
Czy wiesz że: Billy Milligan, najsłynniejszy w historii pacjent cierpiący na dysocjacyjne zaburzenie tożsamości, posiadał aż 24 różne osobowości?
Zwykle każda z osobowości ma odmienną tożsamość, zachowania i wspomnienia. Często różnią się one między sobą także płcią, wiekiem, barwą głosu, ilorazem inteligencji, wrażliwością na ból, towarzyszącymi chorobami, a nawet orientacją seksualną. Każda z osobowości może mieć inne talenty i zainteresowania. Poszczególne osobowości bardzo często posiadają cechy, których nie prezentuje osobowość pierwotna pacjenta np. są odważne i asertywne, jeśli osobowość pierwotna jest nieśmiała. Różnice te wynikają z adaptacyjnej funkcji dysocjacji- stworzenie silniejszej, alternatywnej osobowości pomaga pacjentowi poradzić sobie z traumą psychiczną i przynosi ulgę w cierpieniu.
Alternatywne osobowości chorego mogą się różnić między sobą także mierzalnymi wskaźnikami fizjologicznymi, np. cyklem miesiączkowym. Według literatury możliwa jest sytuacja, że kobiety z osobowością mnogą mają menstruację przez większość miesiąca, bo każda z osobowości ma własny, odmienny cykl miesiączkowy. Co ciekawe, badania czynnościowe mózgu np. czynnościowy rezonans magnetyczny są w stanie wykazać różnice w pracy mózgu poszczególnych osobowości u tej samej osoby. Poszczególne osobowości mogą różnić się nawet dominującą półkulą mózgu, co objawia się tym, że niektóre z nich są prawo-, a inne leworęczne. Każda z nich może mieć inny charakter pisma. U pacjenta dominuje zwykle osobowość pierwotna (własna), ale jest to cecha bardzo zmienna i wraz z upływem czasu coraz częściej pozostałe osobowości mogą przejmować kontrolę nad zachowaniem chorego. Nie wszystkie z nich są także obecne od początku- mogą powstawać w ciągu całego życia. Z reguły pierwsza w życiu zmiana osobowości ma charakter nagły i bezpośrednio poprzedza ją zadziałanie traumatyzującego czynnika, a kolejne osobowości dołączają stopniowo i często również są poprzedzone przeżyciem sytuacji stresowej. Proces “przełączania się” osobowości zwykle ma miejsce w samotności lub w sytuacjach stresowych i z reguły towarzyszą mu silne uczucie lęku i poczucie utraty kontroli. Niekiedy “przełączaniu się” poszczególnych osobowości towarzyszą takie symptomy jak pocenie się, dreszcze lub drgawki, lecz nie są to objawy stałe. Okres przejmowania kontroli przez daną osobowość pokryty jest z reguły okresem niepamięci.
Warto podkreślić, że nie każdy pacjent z osobowością mnogą będzie prezentował spektakularne objawy, a różnice pomiędzy poszczególnymi osobowościami alternatywnymi mogą być subtelne. Nie u każdego chorego będzie także możliwe zaobserwowanie wyrazistego momentu “przełączenia się” osobowości, gdyż proces ten może zachodzić powoli i skąpoobjawowo.
Osobowość mnoga – przyczyny
Etiologia tego rzadkiego zaburzenia psychicznego nie jest znana, ale wiele danych wskazuje, że kluczową rolę odgrywają bolesne i traumatyczne przeżycia w dzieciństwie, zwłaszcza dotyczące problemu śmierci lub seksualności, zwłaszcza wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie. Dziecko dotknięte poważną traumą radzi sobie, tworząc podświadomie drugą osobowość, którą obarcza bolesnym przeżyciem. Takie postępowanie uwalnia je od cierpienia emocjonalnego i pozwala względnie normalnie funkcjonować, wobec czego w przyszłości, gdy pojawiają się kolejne stresy, chory radzi sobie poprzez tworzenie w swoim umyśle kolejnych, odrębnych osobowości. Jeżeli dana osoba wykształci mechanizm dysocjacji pod wpływem pojedynczego urazu psychicznego, może ona następnie pojawiać się także w innych sytuacjach związanych z silnym lękiem. Pomimo, że traumatyczne doświadczenia leżące u podłoża osobowości mnogiej zwykle mają miejsce w dzieciństwie, to jej rozwój jest długotrwały i jest ona diagnozowana dopiero u osób dorosłych, najczęściej między 20 a 40 rokiem życia.
W grupie pacjentów ze zdiagnozowaną osobowością mnogą, większość doświadczyła kiedykolwiek przemocy seksualnej w dzieciństwie, często przed 6 rokiem życia. W badaniach wykazano także, że osoby z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości w porównaniu z osobami zdrowymi psychicznie, miały mniejszą objętość niektórych obszarów mózgu, w tym szczególnie tych odpowiadających za procesy związane z pamięcią i reakcjami emocjonalnymi (hipokamp, ciało migdałowate). Prawdopodobnie jest to wynik przewlekłej ekspozycji na stres. Nie u każdej osoby jednak, która była wykorzystywana seksualnie bądź też doświadczyła innego rodzaju głębokiej traumy, dojdzie do rozwinięcia dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości. Do wystąpienia tego zaburzenia konieczna jest zarówno predyspozycja genetyczna, jak i działanie czynników środowiskowych.
Osobowość mnoga – test
Nie istnieje wiarygodny test, na podstawie którego pacjent samodzielnie mógłby zdiagnozować, czy cierpi na osobowość mnogą. Diagnoza tego niezwykle rzadkiego zaburzenia stawiana jest na podstawie długotrwałej obserwacji chorego, bardzo dokładnego wywiadu psychiatrycznego oraz spełnienia szeregu kryteriów klasyfikacyjnych. Postawienie diagnozy na podstawie jednorazowego spotkania z pacjentem jest niemożliwe, ponieważ często dominuje wówczas tylko jedna osobowość i rzadko podczas rozmowy dochodzi do “przełączenia się” osobowości. Niezbędna jest dłuższa obserwacja, aby lepiej poznać wszystkie alternatywne osobowości oraz oszacować ile dokładnie ich jest. Dostępne w sieci “krótkie testy osobowości” nie są wiarygodnym narzędziem do rozpoznawania jakichkolwiek zaburzeń psychicznych i w żadnym wypadku nie mogą zastąpić konsultacji psychiatrycznej.
Rozpoznanie osobowości mnogiej stawiane jest przez lekarza psychiatrę w oparciu o kryteria zawarte w DSM-5 (klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego), które są następujące:
- zakłócenia tożsamości charakteryzujące się dwoma lub więcej odrębnymi stanami osobowości. Zakłócenia tożsamości objawiają się jako poczucie “nieciągłości” siebie, zmiany w zachowaniu oraz zmiany pamięci;
- powtarzające się luki pamięciowe dotyczące codziennych zdarzeń, traumatycznych wydarzeń z przeszłości oraz faktów na temat historii własnej pacjenta, których nie można wytłumaczyć zwykłym “zapominaniem się”;
- objawy powodują znaczne pogorszenie funkcjonowania społecznego, zawodowego lub w innych ważnych dla pacjenta obszarach;
- objawy prezentowane przez pacjenta nie są fizjologicznym skutkiem działania różnych substancji np. alkoholu lub narkotyków i nie wynikają z istnienia innego schorzenia;
- zaburzenie nie jest elementem szeroko akceptowanej praktyki kulturowej lub religijnej, czyli zachowanie pacjenta nie wynika np. z nietypowych tradycji praktykowanych w danej kulturze bądź religii.
Aby rozpoznać osobowość mnogą, pacjent musi spełniać wszystkie powyższe kryteria.
Osoba, która podejrzewa u siebie występowanie cech typowych dla osobowości mnogiej, powinna skorzystać z konsultacji psychiatry, gdyż tylko ten specjalista posiada odpowiednie kompetencje do diagnozowania zaburzeń dysocjacyjnych, w tym osobowości mnogiej.
Osobowość mnoga – leczenie
Podstawową formą terapii zaburzeń dysocjacyjnych, w tym osobowości mnogiej jest psychoterapia. Niezwykle ważne jest poprawne postawienie diagnozy oraz wykazanie związku zaburzenia z traumatycznymi przeżyciami z przeszłości. Celem terapii jest integracja wszystkich osobowości alternatywnych, a za dobry wynik leczenia uznaje się zanik osobowości alternatywnych poprzez ich zintegrowanie z osobowością pierwotną pacjenta. Skuteczną metodą leczenia dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości jest także hipnoterapia, gdyż pomaga ona zintegrować “rozszczepione” osobowości chorego. Najczęściej podczas nagrywanych sesji terapeutycznych, psychiatra lub psychoterapeuta “przywołuje” kolejne osobowości i stara się określić ich cechy charakterystyczne w celu lepszego zrozumienia złożonej psychiki pacjenta. Porozumiewa się z każdą z osobowości z osobna i omawia z nimi cel, którym jest zintegrowanie ich w jedną całość. Niektóre z osobowości mogą być temu przeciwne, przejawiać opór bądź agresję. Integracja osobowości, zwana fuzją, polega na pogodzeniu sprzecznych dążeń, pragnień i motywacji wszystkich alternatywnych osobowości pacjenta.
Zapamiętaj: W grupie pacjentów ze zdiagnozowaną osobowością mnogą, większość doświadczyła kiedykolwiek przemocy seksualnej w dzieciństwie, często przed 6 rokiem życia.
Leczenie farmakologiczne pełni jedynie rolę uzupełniającą i nie wpływa na częstość epizodów dysocjacji, lecz łagodzi objawy lękowe i depresyjne, które często współistnieją z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości. U pacjentów stosuje się:
- leki przeciwdepresyjne;
- benzodiazepiny – łagodzą lęk oraz niepokój, ale mogą nasilać objawy dysocjacji (prowokować sytuacje przejmowania kontroli przez poszczególne osobowości). Mogą być stosowane jedynie krótkotrwale, gdyż wykazują silny potencjał uzależniający;
- klonidyna i beta-adrenolityki np. propranolol – łagodzą wegetatywne objawy lęku tj. pocenie się, drżenie rąk, kołatanie serca, suchość w ustach;
- karbamazepinę i inne leki stabilizujące nastrój – zmniejszają one agresję i nadpobudliwość.
Wybór leku ściśle uzależniony jest od objawów towarzyszących osobowości mnogiej u konkretnego pacjenta. Poprawa pod postacią ustąpienia uciążliwych objawów lękowych i depresyjnych zauważalna jest znacznie szybciej niż ustąpienie zaburzeń dysocjacyjnych, dlatego też psychoterapia często prowadzona jest przez długi czas, zgodnie z potrzebami danego pacjenta.
Osobowość mnoga, czyli dysocjacyjne zaburzenie tożsamości, to niezwykle ciekawe, kontrowersyjne i nadal nie do końca poznane zaburzenie psychiczne, którego istnienie przez wiele lat było kwestionowane i podważane nawet w środowisku psychiatrycznym. Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości jest zaburzeniem rozwijającym się na przestrzeni wielu lat- pacjent tworzy nową osobowość, którą obarcza radzeniem sobie z traumatyczną sytuacją, po czym doświadcza, że taktyka ta jest skuteczna, gdyż uwalnia go od emocjonalnych kosztów traumy. Na tej podstawie dochodzi do powstawania kolejnych osobowości, z których każda jest inna, bo wyrosła z innego trudnego doświadczenia i pełni odmienną funkcję adaptacyjną. Osobowość mnogą możemy traktować jako formę symbolicznej ucieczki od obecnej, trudnej rzeczywistości do innej, ułatwiającej zapomnienie bolesnego doświadczenia i umożliwiającej dalsze funkcjonowanie.
Bardzo ciekawy artykuł! Tak się zaczytałem, że nawet nie wiem kiedy upłynęło 10 minut 🙂