Zespół stresu pourazowego (PTSD – Posttraumatic Stress Disorder) jest to zespół objawów ujawniających się po przeżyciu sytuacji ekstremalnie przerażającej lub katastroficznej, która u prawie każdej osoby wywołałaby przenikliwe cierpienie. Siła działającego stresora przekracza zdolności przystosowawcze człowieka, powodując specyficzne dla tego schorzenia objawy. Jest to zjawisko wpływające w sposób znaczny na funkcjonowanie jednostki ale także na całe jej najbliższe otoczenie. Stanowić może również problem diagnostyczny dla niedoświadczonych w problematyce psychiatrycznej lekarzy.
Zespół stresu pourazowego – objawy
Najważniejszym objawem zespołu stresu pourazowego jest ponowne przeżywanie stresującej sytuacji, czy to pod postacią koszmarów sennych, dręczących wspomnień czy nagłych przebłysków, tzw. flashbacks, w trakcie których człowiek ma wrażenie, że dane wydarzenie dzieje się na jego oczach ponownie. Najczęściej dzieje się tak w momentach zmęczenia, w trakcie zasypiania, a także w reakcji na nagły dźwięk, zapach czy obraz przywołujący przeżyty uraz. Niejednokrotnie wydarza się to bez uchwytnej przyczyny. Objawom tym towarzyszy również pobudzenie układu autonomicznego m.in. szybsze bicie serca, podwyższone ciśnienie, uczucie duszności czy silnego bólu. Inną charakterystyczną cechą jest unikanie rozmów na temat zdarzenia, czytania artykułów z nim związanych, a także miejsc, przedmiotów czy sytuacji przywołujących traumę. Obserwuje się wycofanie z kontaktów społecznych, niezdolność odczuwania przyjemności czy brak nadziei na przyszłość. Zdarzają się nagłe wybuchy gniewu, agresji czy paniki. Wspomniana wyżej nadmierna pobudliwość może przejawiać się trudnościami w zasypianiu, koncentracji, wzmożoną czujnością czy zwiększoną reaktywnością na bodźce.
Współchorobowość
Według badań amerykańskich naukowców u ponad 90% osób z rozpoznaniem zespołu stresu pourazowego występują również inne zaburzenia psychiczne. Do najczęstszych z nich należą zaburzenia nastroju pod postacią depresji i zaburzenia lękowe. Nie można zapominać również o tym, że chorzy z objawami PTSD podejmują próby samoleczenia swoich dolegliwości za pomocą alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych. Takie działania, mimo pozornej, krótkotrwałej poprawy samopoczucia, grożą rozwojem uzależnienia. Wśród osób cierpiących na zespół stresu pourazowego jest również podwyższone ryzyko samouszkodzeń i działań samobójczych. Wśród chorób somatycznych towarzyszących temu zaburzeniu występują głównie choroby układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, zaburzenia metaboliczne i neurologiczne.
Ostre zaburzenie stresowe a PTSD
Należy wyraźnie zaznaczyć, że nagła, bezpośrednia reakcja na działanie silnego stresora nie oznacza od razu, że u danego człowieka rozpoznać możemy zespół stresu pourazowego. Dlatego też wprowadzono pojęcie ostrego zaburzenia stresowego (ASD – Acute Stress Disorder), które rozwija się w trakcie lub tuż po ekspozycji na traumatyczne wydarzenie, trwa co najmniej dwa dni i powinno ustąpić w ciągu kolejnych 4. tygodni. Kryteria rozpoznania ASD są podobne jak w zaburzeniu stresowym pourazowym wraz z tzw. objawami dysocjacyjnymi, którymi mogą być oszołomienie, poczucie odrętwienia lub braku wrażliwości emocjonalnej, depersonalizacja, derealizacja czy pokrycie niepamięcią całkowitą lub częściową okresu działania stresora. Jeżeli objawy utrzymują się ponad miesiąc możemy już mówić o PTSD.
Zespół stresu pourazowego – leczenie
Podstawowym sposobem leczenia chorych z rozpoznaniem PTSD jest psychoterapia. Pośród mnogości szkół i podejść terapeutycznych najlepsze efekty przynosi terapia poznawczo-behawioralna (CBT) zorientowana na uraz. Ma ona na celu pomoc pacjentowi w znalezieniu prawidłowego sposobu radzenia sobie ze wspomnieniami i lękiem, wypracowania mechanizmów kontroli stresu i powrocie do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Drugim skutecznym podejściem psychoterapeutycznym jest terapia przedłużonej ekspozycji, w trakcie której pacjenci najpierw są poddawani relaksacji, a następnie ekspozycji na stresujący bodziec w wyobraźni. Chorzy uczą się wtedy oswajania traumy, w wyniku czego ekstremalny stresor przestaje być odbierany przez umysł jako cierpienie. Na podobnym mechanizmie oparta jest terapia desensytyzacji, gdzie pacjent jest stopniowo poddawany ekspozycji na coraz silniejsze bodźce aż przestanie na nie reagować lękowo. Natomiast nie ma danych empirycznych na skuteczność terapii wspierającej, hipnoterapii czy tak popularnej w naszym kraju psychoterapii psychodynamicznej.
Zespół stresu pourazowego – leczenie farmakologiczne
W przypadku pacjentów z PTSD farmakoterapia jest mniej skuteczna od oddziaływań psychologicznych. Leczenie farmakologiczne warto rozważyć w trakcie fazy ostrej reakcji na stres czy jako leczenie objawowe. W okresie bezpośrednio po zadziałaniu stresora wystarczy doraźne, krótkotrwałe zastosowanie leków uspokajających – hydroksyzyny czy benzodiazepin. Taka interwencja zazwyczaj przynosi poprawę, ale nie redukuje ryzyka przejścia ASD w PTSD. W ciekawym badaniu z 2015 r. naukowcy zaobserwowali, że podanie hydrokortyzonu jednorazowo po urazie lub przez 4 do 18 dni po nim zmniejsza ryzyko wystąpienia zespołu stresu pourazowego oraz nasilenie jego objawów w stosunku do placebo. Inne standardowo stosowane leki nie zmniejszają tego ryzyka. W rozwiniętej postaci PTSD lekami pierwszego rzutu są inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) takie jak sertralina, fluoksetyna czy citalopram. W przypadku nieskuteczności tych leków stosuje się trójcykliczne leki przeciwdepresyjne. Leczeniem trzeciego rzutu są zaś leki stabilizujące nastrój – kwas walproinowy, lit, lamotrygina czy niektóre atypowe leki przeciwpsychotyczne (risperidon). W przypadku zaburzeń snu można stosować trazodon, zopiklon czy kwetiapinę.
Zespół stresu pourazowego – powikłania
Najważniejszym „ostrym” powikłaniem PTSD jest podjęcie przez chorego próby samobójczej. W trakcie leczenia należy więc starannie określać ryzyko zachowań autoagresywnych. Niezmiernie ważne jest również monitorowanie chorych w kierunku uzależnienia od alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych. Natomiast w przypadku utrzymywania się objawów zespołu stresu pourazowego przez m.in. 2 lata może dojść do tzw. trwałej zmiany osobowości po przeżyciu sytuacji ekstremalnej. Z pewnością mogliśmy się spotkać ze stwierdzeniami, że np. dana osoba „po wypadku przestała być sobą”. Trwała zmiana osobowości charakteryzuje się wrogą lub nieufną postawą wobec świata, poczuciem wyobcowania, wycofaniem społecznym, nieustającym uczuciem beznadziejności i nieustannego zagrożenia bez uchwytnej przyczyny.
Zespół stresu pourazowego – rokowanie
Większość pacjentów, która podejmuje leczenie zespołu stresu pourazowego osiąga znaczną poprawę stanu psychicznego, a nawet pełne ustąpienie objawów (tzw. remisję). Warunkiem jest wczesne podjęcie odpowiednich interwencji, współpraca z terapeutą, a także wsparcie najbliższego otoczenia.
Podsumowując, zespół stresu pourazowego występuje w ciągu najbliższych miesięcy po zadziałaniu ekstremalnie silnego stresora. Głównymi objawami są dolegliwości lękowe, męczące wspomnienia i zachowania unikowe. Większą predyspozycję do rozwinięcia tego zaburzenia mają kobiety, pracownicy służb ratunkowych i mundurowych oraz osoby z typem osobowości nastawionym na unikanie. Podstawowym leczeniem jest psychoterapia, która objawowo może być uzupełniona leczeniem farmakologicznym. W przypadku niepodjęcia odpowiedniego leczenia może dojść do trwałej zmiany osobowości. W szybkim powrocie do zdrowia konieczne jest również wsparcie najbliższego środowiska.