Choć praca większości społeczeństwa skupia się na zmianach wypadających wyłącznie w dzień, są zawody, w których praca na zmiany nocne jest konieczna. Wypada ona w nietypowych godzinach, w związku z czym często nazywana jest “anormalną”. Wynika to z faktu, że specyfika takiej pracy jest sprzeczna z rytmem życia oraz otoczenia społecznego. Do grona osób wykonujących pracę w porze nocnej zaliczają się zawody takie jak ratownik medyczny, pielęgniarki, lekarze, kelnerzy oraz sprzedawcy zatrudnieni w niektórych sklepach. Czy taka praca może wpływać na prawidłowe funkcjonowanie zegara biologicznego, a tym samym ogólny stan zdrowotny pracowników?
Praca na nocne zmiany a zdrowie
Długość nocnych zmian zwykle zależy od specyfiki wykonywanego zawodu, bardzo często jednak ich czas trwania wynosi 12 godzin. Ingerencja w naturalny rytm okołodobowy w postaci zaburzeń wydzielania oraz utrzymywania prawidłowych poziomów melatoniny, zwanej hormonem snu, może zakłócać szereg funkcji fizjologicznych. Uważa się, że to natomiast może przyczyniać się do powstawania wielu patologii w organizmie. Gruczołem odpowiadającym za wydzielanie melatoniny jest szyszynka. Proces ten zależny jest od rytmu dobowego, ściśle związanego z ilością światła, które dociera do siatkówki zarówno w dzień, jak i w nocy. W ciemności wydzielanie melatoniny wzrasta, podczas ekspozycji na światło naturalne bądź sztuczne maleje. Melatonina, oprócz wyraźnego wpływu na rytm dobowy ma również szereg innych funkcji. Jest to między innymi działanie antyoksydacyjne, zwalczanie wolnych rodników w organizmie, wpływ na funkcjonowanie komórek układu odpornościowego za pomocą modulacji przebiegu procesu zapalnego, może również wpływać na częstość powstawania zaburzeń psychicznych, a także chorób ośrodkowego układu nerwowego, jak chociażby chorób neurodegeneracyjnych (tj. Parkinsona oraz Alzheimera).
Czy wiesz że: u pracowników z zaburzonym rytmem dobowym odnotowuje się częstsze powstawanie ognisk mikrozawałowych w ośrodkowym układzie nerwowym?
Praca na zmiany nocne skutkuje występowaniem wahań stężenia melatoniny we krwi, a także niektórych hormonów, które mogą odgrywać rolę w procesach kancerogenezy w organizmie. Utrzymywanie prawidłowych nocnych poziomów tego hormonu snu w organizmie oprócz regulacji cyklu snu oraz czuwania warunkuje różnicowanie, proliferację, a także apoptozę komórek nowotworowych. W związku z tym, uważa się, że istnieje związek pomiędzy wykonywaniem pracy nocnej, a częstością występowania raka piersi u kobiet. Dodatkowo, w 2007r. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) uznała pracę zmianową jako prawdopodobny czynnik rakotwórczy, uznając klasę narażenia jako 2a, w 2019r. natomiast podkreślono, że odnosi się to do pracy w porze nocnej. Warto mieć na uwadze, że u osób pracujących na zmiany nocne odnotowano krótszy sen w porównaniu do pracowników dziennych. Uważa się, że może mieć to istotny wpływ na obniżenie zdolności poznawczych, do których zalicza się m.in. umiejętność zapamiętywania, zdolność koncentracji i szybkiego podejmowania decyzji, a także percepcję. W wyniku przemęczenia i funkcjonowania wbrew zwyczajowemu rytmowi życia, funkcje poznawcze znacznie ulegają pogorszeniu w trakcie pracy w porach nocnych. Wpływać to może na obniżoną jakość wykonywanej pracy, a także wzrost liczby wypadków w jej trakcie.
Praca na 3 zmiany a zdrowie
Praca dzielona na trzy zmiany charakteryzuje się zmianami 8-godzinnymi, a czasami jednej osobie nie jest przydzielona tylko jedna zmiana, lecz zmieniają się one w zależności od tygodnia/miesiąca. W sytuacji, w której co jakiś czas wypada nocna zmiana, tak samo jak w przypadku dwuzmianowego dnia pracy może dojść do zaburzenia okołodobowego rytmu. Osobom pracującym w takim trybie mogą towarzyszyć objawy w postaci bólów głowy, rozdrażnienia, problemów ze snem oraz ogólnego osłabienia. Taki tryb pracy może mieć wpływ na zaniedbanie swojego sposobu odżywiania oraz wykształcanie nieprawidłowych nawyków żywieniowych. Podczas zmian nocnych pracownicy często rezygnują ze spożywania posiłków, a jeśli już decydują się, aby coś zjeść, sięgają po przekąski o niskiej wartości żywieniowej. Najczęściej są to wszelkiego rodzaju słodycze, jak batoniki i cukierki, a także słone przekąski, np. chipsy. Posiłki spożyte w ciągu dnia, po odespaniu zmiany w pracy mogą w takim przypadku być niedoborowe w składniki odżywcze, które nie zostaną uzupełnione w pracy ze względu na rezygnację z pełnowartościowego jedzenia. Taki styl życia utrzymywany przez dłuższy czas może prowadzić do wystąpienia insulinooporności, cukrzycy typu 2 oraz często jest powiązany z nadwagą i otyłością, a także innymi chorobami dietozależnymi. Dodatkowo, w przypadku wykonywania wyjątkowo stresującej pracy, wszystkie dolegliwości, szczególnie te związane ze snem, mogą mieć jeszcze większe nasilenie.
Zapamiętaj: W wyniku przemęczenia i funkcjonowania wbrew zwyczajowemu rytmowi życia, funkcje poznawcze znacznie ulegają pogorszeniu w trakcie pracy w porach nocnych.
Wpływ pracy zmianowej na zdrowie pielęgniarek
Najczęściej wykonywanym zawodem zgłaszanym przez kobiety pracujące na zmianę nocną jest pielęgniarstwo. Godziny pracy w tej profesji najczęściej przypadają między 19.00, a 7.00. Badania wykazały, że pielęgniarki pracujące na zmiany 12-godzinne miały krótszy czas snu oraz gorszą jego jakość niż kobiety pracujące na zmiany 8-godzinne. Nagle wypadające zmiany nocne mogą być przyczynami bezsenności, stresu, zmęczenia, a także procesów trawiennych i osłabienia odporności. Istnieje także zjawisko zwane “długiem czasowym”. Określenie to odnosi się do występowania rozdrażnienia, zaburzeń snu, obniżenia siły mięśniowej oraz zaburzeń perystaltyki jelitowej. Objawy te mają charakter przewlekły podczas wieloletniej pracy w systemie zmianowym. Rozregulowanie uczucia głodu i sytości, zwiększony apetyt mogą być pokłosiem mniejszej możliwości odpoczynku oraz braku czasu na drzemkę w trakcie zmiany. Mimo że związek przyczynowy między nowotworem piersi, a cyklem snu lub zaburzeniami dobowymi nie został jeszcze ustalony, samo rozregulowanie cykli dobowych przez doświadczanie światła w porach nocnych, a także chroniczne narażenie na występowanie mediatorów ściśle powiązanych ze stresem skutkować mogą zwiększonym ryzykiem raka piersi. Badania wykazały, że taka tendencja istnieje po 20 latach nocnych zmian, teza ta powinna zostać jeszcze potwierdzona, w związku z czym wskazuje się na potrzebę przeprowadzenia dalszych badań epidemiologicznych wśród tej grupy osób pracujących. Kobiety, w porównaniu do mężczyzn są bardziej wrażliwe na działanie światła w nocy.
Ze względu na stopień narażenia nie tylko pielęgniarek, lecz wszystkich osób wykonujących pracę na zmiany nocne, na występowanie różnorodnych zaburzeń funkcjonowania organizmu, konieczne jest zwrócenie uwagi na ważność prozdrowotnych zachowań w ich profilaktyce. Osoby te szczególnie powinny zdawać sobie sprawę z istotności prawidłowej diety, a także stosować się do zaleceń żywieniowych instytucji, które tym się zajmują. Oprócz tego niezwykle ważne jest regularne uprawianie aktywności fizycznej, a także unikanie stresu i rozładowywanie napięć. W miarę możliwości pracownicy zmianowi powinni dbać o higienę snu, a także odpowiednią ilość odpoczynku w celu utrzymania funkcji poznawczych na odpowiednim poziomie.