Oddychanie jest niezbędnym procesem życiowym. Dzięki niemu w czasie wdechu tlen przez płuca dostarczany jest do krwi, a z nią do każdej żywej tkanki ciała. Natomiast podczas wydechu z organizmu wydychany jest dwutlenek węgla. Każde zaburzenie tego procesu może negatywnie wpłynąć na prawidłowe funkcjonowanie naszego ciała wywołując rozmaite objawy. Powoduje to znaczne obniżenie jakości życia. Zatem dowiedzmy się co jest przyczyną powstawania zaburzeń oddychania, jakie objawy mogą nas zaniepokoić oraz czy istnieje sposób ich leczenia.
Czym są zaburzenia oddychania?
Zanim przejdziemy do wytłumaczenia istoty zaburzeń oddychania powinniśmy wspomnieć jak wygląda jego prawidłowy proces. Kluczową informacją jest fakt, że u zdrowego człowieka częstość oddechów w spoczynku wynosi 12-15 oddechów na minutę w zależności od osoby oraz są one regularne i spokojne, co możemy zauważyć na schemacie. Co ciekawe niemowlęta i dzieci mają znacznie wyższą częstość oddechów niż dorośli.
Ryc 1. Przedstawia „normalne” wzorce oddychania i „nieprawidłowe” wzorce oddychania prezentowane przez osoby z zaburzeniami oddychania.
Źródło: Vidotto LS, Carvalho CRF, Harvey A, Jones M. Dysfunctional breathing: what do we know?. J Bras Pneumol. 2019;45(1):e20170347. Published 2019 Feb
- Normalne oddychanie to standardowa objętość oddechowa i częstość oddechów danej osoby
- Wstrzymanie oddechu ma miejsce, gdy oddech jest wstrzymywany na pewien czas
- Głębokie westchnienie to inaczej wzięcie głębokiego oddechu, pojawia się w dowolnym momencie podczas oddychania
- Hiperwentylacja to wzrost częstości oddechów, objętości oddechowej lub obu.
Zaburzenia oddychania to nieprawidłowości występujące w procesie wentylacji charakteryzujące się oddechem nieregularnym i niezgodnym ze wzorcem. Jak widzimy na rycinie 1 wzorce oddechowe odnoszą się do częstości oddechów, a także ilości powietrza cyklicznie wymienianego podczas oddychania, czyli objętości oddechowej. Są one zależne między innymi od prawidłowej pracy ośrodka oddechowego, który znajduje się w rdzeniu przedłużonym. Dzięki niemu kontrolowana jest ogólna częstość oddechów w oparciu o różnorodne bodźce pochodzące z organizmu. Przewlekłe zmiany w sposobie oddychania powodują wystąpienie m.in. duszności, a także innych objawów wynikających ze schorzeń układu krążenia, układu oddechowego czy problemów neurologicznych, które powstały lub nasiliły się na skutek tych zaburzeń.
Zaburzenia oddychania możemy uporządkować dzieląc je na poszczególne kategorie. Możemy zatem wyróżnić:
- Zaburzenia cyklu oddychania;
- Zaburzenia toru oddychania;
- Zaburzenia ruchomości klatki piersiowej;
- Zaburzenia oddychania podczas snu.
Objawy zaburzeń oddychania
Najbardziej charakterystycznym objawem dla zaburzeń oddychania jest duszność. Dodatkowo może pojawić się uczucie ucisku w gardle, kaszel oraz widoczne intensywne oddychanie. Zaburzenia oddychania mogą się również wiązać z objawami niezwiązanymi z wentylacją, takimi jak zawroty głowy czy kołatanie serca. Warto również wiedzieć, jakie objawy mogą wystąpić u noworodka, który nie jest w stanie nam powiedzieć co mu dolega i jedynie z obserwacji możemy przypuszczać, że dzieje się coś złego. U małych pacjentów duszność będzie się objawiała poprzez charakterystyczne postękiwanie, zaciąganie mostka, przestrzeni międzyżebrowych w głąb klatki piersiowej oraz ruchy skrzydełek nosa. Ponadto w cięższych przypadkach możemy zaobserwować pojawienie się sinego zabarwienia np. okolic ust. Jednym z rodzajów zaburzeń oddychania jest obturacyjny bezdech senny, dla którego charakterystyczne objawy w ciągu dnia to między innymi senność, poranny ból głowy oraz zaburzenia pamięci i koncentracji. Ponadto w tym przypadku pojawiają się również symptomy w nocy, takie jak: chrapanie (głośne i nieregularne), bezdechy, wzmożona potliwość, przebudzenia z uczuciem duszności, kołataniem serca oraz suchością w jamie ustnej po przebudzeniu.
Przyczyny zaburzeń oddychania
Stres, przewlekły niepokój i choroby dotyczące układu oddechowego, sercowo-naczyniowego i nerwowego mogą zwiększyć prawdopodobieństwo, że u danej osoby pojawią się zaburzenia oddychania. Ze względu na ich ścisły związek z astmą i przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (POChP) ważne jest jak najlepsze zoptymalizowanie leczenia tych chorób, aby jak najrzadziej występowały zaostrzenia, a tym samym zminimalizować częstość występowania zaburzeń oddychania. Zaburzenia lękowe również mogą okazać się przyczyną nieprawidłowości wentylacji, ze względu na to, że często pojawia się w nich przyspieszenie oddychania oraz uczucie braku tchu. Ciekawym w tych przypadkach jest tak zwany efekt błędnego koła, który wynika z tego, że często pojawia się u pacjentów duszność, która nasila się wraz ze zwiększeniem uczucia lęku, który wtórnie potęguje to odczucie.
Dodatkowo stany, które zostały powiązane z zaburzeniami oddychania i mogą okazać się ich przyczyną obejmują:
- bezdech senny;
- przewlekły ból;
- przetrenowanie u sportowców;
- przewlekła niedrożność dróg oddechowych u dzieci;
- trudności w oddychaniu przy urodzeniu i we wczesnym okresie noworodkowym.
Więcej przyczyn zostanie omówionych przy okazji analizy poszczególnych zaburzeń oddychania.
Zaburzenia cyklu oddychania
Cykl oddychania w organizmie człowieka polega na cyklicznym występowaniu wdechu, a następnie wydechu. Jego zaburzenia związane są między innymi z częstotliwością oddechów, które mogą być przyspieszone (tachypnoe) lub zwolnione (bradypnoe). Tachypnoe może wystąpić w chorobach płuc np. zapaleniu płuc, czy POChP. Dodatkowo warto pamiętać, że pojawia się ono również u zdrowych osób na skutek dużego wysiłku fizycznego czy podwyższonej temperatury ciała. Natomiast bradypnoe może być spowodowane chorobami ośrodkowego układu nerwowego np. w sytuacji gdy zwiększa się ciśnienie śródczaszkowe oraz przy zatruciu opioidami np. morfiną. Inne zaburzenia dotyczące cyklu oddychania związane są z głębokością wdechu. Oddech pogłębiony (oddech Kussmaula) może pojawić się w kwasicy metabolicznej, która jest następstwem np. niewydolności nerek. Natomiast oddech spłycony może wystąpić w niewydolności oddechowej np. w przebiegu ciężkiego zapalenia płuc. Dodatkowo może zostać zaburzona proporcja wdechu do wydechu, który prawidłowo jest trochę dłuższy niż wdech. Takie zmiany są charakterystyczne dla zaostrzeń astmy i POChP.
Innymi nieprawidłowościami cyklu oddechowego są:
- Oddech Cheyne’a i Stokesa polegający na stopniowym przyspieszaniu i pogłębianiu oddechów, a następnie zwalnianiu i spłycaniu z chwilami bezdechu, czyli okresowymi przerwami w oddychaniu. Przyczynami jego pojawienia się może być m.in. udar mózgu czy niewydolność serca;
- Oddech Biota jest szybki, płytki i nieregularny z przedłużającymi się okresami bezdechu. Występuje na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego;
- Oddech przerywany głębokimi wdechami (wzdychający) oznacza, że pomiędzy prawidłowymi wdechami pojawiają się pojedyncze głębokie wdechy i wydechy, często ze słyszalnym westchnieniem. Przyczyną mogą się okazać zaburzenia nerwicowe;
Do tej grupy zaburzeń należą również bezdechy i spłycenia oddechu w czasie snu, które zostaną omówione poniżej.
Ryc 2. Schematy oddechów – Kussmaula, Biota i Cheyne’a – Stokesa
Zaburzenia toru oddychania
Wyróżniamy tor oddychania piersiowy, który fizjologicznie przeważa u kobiet i brzuszny (przeponowy) przeważający u mężczyzn. Piersiowy staje się jedynym torem oddychania w przypadku dużego wodobrzusza, które może powstać w wyniku niewydolności wątroby czy dużych guzów w jamie brzusznej. Ciekawe jest, że dzieje się tak również w zaawansowanej ciąży. Natomiast tor brzuszny dominuje np. w zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa i nasilonym bólu opłucnowym, wynikającym np. ze złamania żeber.
Zaburzenia ruchomości klatki piersiowej
Możemy wyróżnić:
- Jednostronne osłabienie ruchów klatki piersiowej (przy prawidłowych ruchach strony przeciwnej), których przyczyną może być np. odma opłucnowa, powstająca w wyniku urazowego uszkodzenia płuc lub ściany klatki piersiowej. Powoduje to pojawienie się powietrza w jamie opłucnej. Dodatkowo jednostronne osłabienie ruchów klatki piersiowej może wystąpić w wyniku pojawienia się w jej wnętrzu dużej ilości płynu w przebiegu takich chorób jak np. zapalenia płuc, choroby nowotworowej czy krwawienia.
- Paradoksalne ruchy klatki piersiowej, czyli zapadanie się klatki piersiowej podczas wdechu i uwypuklanie podczas wydechu. Ich przyczyną jest np. uraz powodujący złamanie >3 sąsiadujących żeber w >2 miejscach (tzw. wyłamanie okna kostnego) lub złamanie mostka.
- Wzmożona praca dodatkowych mięśni oddechowych, która jest charakterystyczna dla niewydolności oddechowej. Widoczne jest w tym przypadku zaciąganie przestrzeni międzyżebrowych do wnętrza klatki piersiowej.
Czy wiesz że: do oceny niewydolności oddechowej u noworodków służy skala Silvermana? Stanowi ona szybką wizualną ocenę pracy i zaburzeń oddechowych małych pacjentów. W jej strukturze bierze się pod uwagę występowanie i nasilenie ruchu przedniej ściany klatki piersiowej, zapadanie międzyżebrzy i mostka przy wdechu, oraz stękanie wydechowe. Przyznanie więcej niż 6 punktów oznacza zwiększone ryzyko niewydolności oddechowej.
Zaburzenia oddychania podczas snu
Jak już wspomniałam zaburzenia oddychania podczas snu związane są z nieprawidłowościami cyklu oddechowego. Według AASM – American Academy of Sleep Medicine (2005) wyróżniamy:
- Obturacyjny bezdech senny, który jest chorobą spowodowana powtarzającymi się epizodami zamknięcia górnych dróg oddechowych (bezdechy) lub ich zwężenia (spłycenie oddychania) na poziomie gardła przy zachowanej pracy mięśni oddechowych. Przyczyną obturacyjnego bezdechu sennego jest blokowanie gardła podczas snu. Czynnikami sprzyjającymi temu zjawisku są między innymi: otyłość – obwód szyi > 43 cm u mężczyzn i >40 cm u kobiet, długi języczek podniebienny, przerost migdałków podniebiennych, skrzywienie przegrody nosa oraz picie alkoholu (zwłaszcza przed snem). Zastanawiające jest w jaki sposób możemy rozpoznać bezdech. Występuje on, gdy przerwa w oddychaniu trwa co najmniej 20 s lub w innym przypadku, gdy trwa ona mniej niż 20 s, ale dodatkowo pojawia się zwolnienie akcji serca < 100 uderzeń/ minutę i sine zabarwienie powłok ciała.
- Centralny bezdech senny, który charakteryzuje się występowaniem epizodów bezdechu spowodowanych zmniejszeniem aktywności ośrodka oddechowego w rdzeniu przedłużonym lub utrudnieniem przewodzenia impulsów nerwowych do mięśni oddechowych.
- Zespół hipowentylacji i hipoksemii w czasie snu.
- Hipowentylacja i hipoksemia w czasie snu związana z określonymi chorobami np. z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc.
- Inne nieokreślone zaburzenia oddychania w czasie snu.
Zapamiętaj: Zaburzenia oddychania to nieprawidłowości występujące w procesie wentylacji charakteryzujące się oddechem nieregularnym i niezgodnym ze wzorcem.
Jak leczyć zaburzenia oddychania?
Leczenie zaburzeń oddychania zaczyna się od trafnej diagnozy, która jest niezbędna do wdrożenia odpowiedniej terapii. Jest ona szczególnie istotna w stanach nagłych np. w ostrej niewydolności oddechowej, gdzie liczy się szybkość działania, aby umożliwić pacjentom przezwyciężenie ostrego ataku. Należy pamiętać, że leczenie tych zaburzeń jest indywidualne dla każdego pacjenta. Związane jest to z różnorodnością przyczyn, które mogą je powodować. Dlatego nie ma jednej terapii, która wyleczy wszystkie zaburzenia oddychania. Jeśli chodzi o obturacyjny bezdech senny to bardzo ważna jest zmiana stylu życia. Osoby otyłe powinny starać się zmniejszyć masę ciała. Należy również zaprzestać palenia papierosów i zaleca się spanie na boku, co pomaga w zmniejszeniu objawów związanych z tym zaburzeniem oddychania. Istnieje również metoda leczenia chirurgicznego polegająca na operacyjnym przywróceniu drożności górnego odcinka dróg oddechowych w obrębie nosa lub gardła.
Ze względu na złożony charakter zaburzeń oddychania, do dokładnej diagnozy tego schorzenia wymagana jest szczegółowa diagnostyka. Bardzo ważne jest, aby wiedzieć, że zaburzenia oddychania mogą świadczyć o poważnej chorobie. Dlatego pojawienie się niepokojących objawów jest wskazaniem do szybkiego kontaktu z lekarzem.